ЩIы лъабжьэм къалэ псохэр хэщIыхьауэ щIыпIэ-щIыпIэкIэ къызэрыщагъуэтам и хъыбар зэхэфхауэ къыщIэкIынщ. Хьэуэ, къэбэкъауэм щIиIуба, псыкъиум илъэса пасэрей къалэжьхэракъым зи гугъу сщIыр. АтIэ, цIыхухэр щыпсэу, щызэхэзекIуэ, цIыхум и IэкIэ щIы лъабжьэм щIищIыхьа псэупIэхэрщ сызытепсэлъыхьыр.
Мы тхыгъэмкIэ зэдгъэцIыхунщ апхуэдэ къалэхэр зыухуам, яухуэным щхьэусыгъуэ хуэхъуамрэ абыхэм епха Iуэхугъуэ телъыджэхэмрэ.
ЩIэныгъэр егъэкIуэтэкIауэ, фантастикэ и лъэныкъуэкIэ (пэжынкIи хъунщ) апхуэдэ къалэхэр иныжьхэмрэ (пасэрей лъэпкъыжьхэу майя, атлантхэр, пирамидэхэр зыухуауэ зыхуагъэфащэ мысырхэр, къинэмыщIхэр) цIыху цIыкIу лъэпкъымрэ щызэхэса зэманыжьым яухуауэщ зэрыжаIэр. Иныжь лъэпкъхэр кIэщI-кIэщIурэ зэзауэрти, я зэран цIыху цIыкIухэм екIырт, лажьэ ямыIэу хэкIуадэрти, я зи чэзу зэзэуэгъуэм хейуэ «къызэхамыпIытIэн» щхьэкIэ, къат зыбжанэу зытет къалэхэр щIы лъабжьэм щIащIыхьащ, абыхэм зыщагъэпщкIуну. Апхуэдэ псэупIэхэм цIыхур зыхуэныкъуэ псори хащIыхьырт, шагъыри щыщIахуу, щIакхъуи щагъажьэу, я фIейри щIы лъабжьэм кIэщIэж псым ирилъэсэхыу, хьэуа къабзэ ялъэIэсу илъэс бжыгъэкIэ псэуфын хуэдэу яухуэрт зи гугъу тщIы къалэхэр. Зауэр иухауэ пIэрэ жаIэурэ, кIэщI-кIэщIурэ тIасхъэщIэххэр щIыгум дэкIуейуэрэ заплъыхьырт. Шынагъуэ щымыIэмэ, я псэупIэр зэщIакъуэжырт, ягъэкъэбзэжырти, къыдэкIуеижырт.
Иныжьхэм я хъыбар IуэрыIуатэм къызэрыхэнэжар къэплъытэмэ, пэжынкIэ мэхъу мы еплъыкIэр.
ЩIы лъабжьэм щIэс цIыхухэм ялъэIэс хьэуар зэрызекIуэ гъуэ нашэкъашэхэр къэбгъуэтарэ, ар здэкIуэ щIыпIэм и ихьэпIэр къыщыпхуэмыхутэм деж акъылыр Iэджэми мажэ, Iэджи къыфIощI. Мис а къыпфIэщIыр зэхэгъэкIынымкIэ, си щхьэкIэ сэбэп къысхуэхъуащ Деринкую къалэм и зэхэлъыкIэр.
Деринкую къалэр Тыркум и Каппадокие бгъуэнщIагъхэм я лъабжьэ къыщIэлъщ. Къалэр 1963 гъэм къагъуэтащ икIи ди лъэхъэнэм ипэкIэ 3000 - 2000 гъэхэм яухуауэ хуагъэфащэ. Тхыдэджхэм зэрыжаIэмкIэ, мы щIыпIэм щыпсэуа хьэтхэм биидзэр къыщытеуэкIэ, илъэс бжыгъэкIэ щыпсэуфын хуэдэу къызэгъэпэща щIы къалэм цIыхубзхэмрэ сабийхэмрэ ехырти зыщагъэпщкIурт. НобэкIэ Деринкую и къатий къахутащ (нэхъыбэж хъууэ жаIэ), метр 60-кIэ йох, цIыху мин 20-м я мылъкумрэ Iэщымрэ ящIыгъуу зыщагъэпщкIуфыну инщ, 1,5-2,5 километр зэбгъузэнатIэм итщ.
Къэбэкъауэм къикI мафIэпсыр диижрэ зэман дэкIмэ туф мэхъуж. Мис апхуэдэ туфщ дызытепсэлъыхь щIы къалэр къызыхэбзыкIар. Абы уелэжьыну тыншщ, псэупIэ быдэщ, зэтещащэркъым.
Деринкую къыщагъуэтыжа хьэпшыпхэмрэ Iэмэпсымэхэмрэ я ныбжьым тепщIыхьмэ, Византием, Персием, омейядхэмрэ аббасидхэмрэ я щIэрэщIэгъуэм, Каппадокие и Iэшэлъашэм щыпсэуа лъэпкъхэм зэрыпхъуакIуэхэм зыщагъэпщкIунымкIэ мы щIы къалэр сэбэпышхуэ яхуэхъуащ. Мыбы иужь дыдэу цIыху щисар 10-нэ лIэщIыгъуэрауэ къахутащ щIэныгъэлIхэм.
I963 гъэм зыгуэрым и унэр зрихьэну кърихьэжьауэ, блыныр щикъутэм пэш телъыджэ къигъуэтащ абы и щIыбагъ къыдэлъу. Археологхэр абдеж щылэжьэн щIадза нэужь щIы лъабжьэм къалэ псо зэрыщIэлъыр къыщащIар. Абы иIэт шэщхэр, бэкхъхэр, шхын гъэтIылъыпIэхэр, санэ, шагъыр щыщIаху, щахъумэхэр, тхьэ елъэIупIэхэр, сымаджэхэм щеIэзэ пэшхэр, лIыщхьэхэм унафэ къыщащтэ зэхуэсыпIэхэр. Къатхэр дэкIуеипIэкIэ зэпыщIат, псы къабзэрэ хьэуарэ хуэчэмтэкъым, щIы къалэр къахутэрэ бийр я кIэ къиувамэ, абрэмывэхэр ирагъэжэкIыурэ загъэбыдэрт. Апхуэдэ абрэмывэри адрыщIкIэ къыщыпхуIумыгъэжыну бзаджэу гъэуват. Абыхэм тонн 200 - 500 я хьэлъагът, метрэрэ ныкъуэрэ я лъагагът, сантиметр 30 - 35 я Iувагът.
Хьэуар зэрызекIуэ шахтэхэм иджыри зы къалэн ягъэзащIэрт – ахэр псыкъуий мащэу къагъэсэбэпырт, щIы лъабжьэм щIэж псым нэс етIыхауэ зэрыщытым къыхэкIыу.
Невшехир куейм апхуэдэ щIы къалэ, бгъуэнщIагъ куэд иIэщ. Къыхэгъэщыпхъэщи, ахэр псори щIэкIыпIэ кIыхьхэмкIэ зэпыщIащ, зым уикIыу адрейм хуиту укIуэфу. Мыбдеж мифологиемкIэ дгъэзэжынщи, пасэрей тхыгъэжьхэм къазэрыхэщыжымкIэ, щIы лъабжьэм къалэу щIэтыр зы щIыпIэ деж щызэхохьэж. А щIыпIэрауэ жаIэ цIыху цIыкIу лъэпкъым и къежьапIэ хъуар.
