Лъэпкъ филологием и лъагапIэхэр

Ди щIыналъэр ящыщщ бзэщIэ­ныгъэм зыужьыныгъэ ин щызы­гъуэтхэм. АбыкIэ фIыщIэшхуэ бгъэ­дэлъщ Бэрбэч ХьэтIутIэ и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэ­рал университетым адыгэбзэмрэ ли­тературэмкIэ и кафедрэм. Университетым и къудамэхэм я нэхъыжьхэм халъытэ филологие Iэ­натIэм лэжьэн щIидзащ илъэс 90 ипэкIэ, 1932 гъэм, абы щыгъуэ Псы­хуабэ (Пятигорск) къыщызэIуахауэ щыта Къэбэрдей-Балъкъэр пединс­титутым хэту.

Пединститутым и факультети­щым - физикэмрэ математикэмкIэ, биологиемкIэ, филологиемкIэ - щрагъаджэрт егъэджакIуэ 13-м. ИужькIэ къызэрагъэпэщащ тхыдэмкIэ фа­куль­тетри. ФилологиемкIэ факуль­тетым и зы къудамэт бзэщIэныгъэ­хэмкIэ кафедрэри. Абы Борыкъуей ТIутIэ я унафэщIу щылажьэрт адыгэ­бзэмкIэ, балъкъэрыбзэмкIэ, урысы­бзэмкIэ егъэджакIуэхэр. Зыпэрыт Iуэхум къыдэкIуэу кафедрэм и егъэджакIуэхэу Елбэд Хьэсэн, ДыщэкI Мухьэмэд, ЦIагъуэ Мухьэмэд сымэ, я унафэщIыр я пашэу, щIэныгъэ-къэху­тэныгъэ лэжьыгъэшхуи я пщэм дэлът: лъэпкъ тхыбзэм и хабзэхэр гъэбелджылын, литературэбзэм и мардэхэр убзыхун, сабийхэр зэрырагъэджэну тхылъхэр гъэхьэзырын, адыгэ Iуэры­Iуатэр зэхуэхьэсыжын, джыжын, нэ­гъуэщIхэри.
1937 гъэм Налшык ухуэн щаухащ ­пединститутым и унэр икIи еджапIэ нэхъыщхьэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэм къагъэIэпхъуэжащ. А илъэс дыдэм бзэщIэныгъэхэмкIэ кафедрэр тIууэ ягуэшащ: урысыбзэмкIэ кафедрэ, лъэпкъыбзэхэмкIэ кафед­рэ. Апхуэдэу екIуэкIащ Хэку зауэш­хуэм щIидзэху. А лъэхъэнэм кафед­рэм и лэжьакIуэхэу ДыщэкI М., Елбэд Хь., Кумыщ Хь., ТIажь Ш., Хьэбырэ И. сымэ куэд зэфIагъэкIащ адыгэбзэм и фонетикэр, псалъэ къэхъукIэр, син­так­сисым хэлъ щхьэхуэныгъэхэр, лъэпкъ литературэм и зыужьыкIэр къэхутэным теухуауэ. Ауэ дахэу ежьа      а лэжьыгъэр, адыгэ лъэпкъыр хуабжьу зыхуэныкъуэр, къызэпиудащ ­зауэм. Абы и мафIэм япэ махуэхэм щегъэжьауэ пэрыхьэри, зауэ гъуэгуа­нэ хьэлъэр якIуащ кафедрэм и лэ­жьакIуэхэу ДыщэкI Мухьэмэд, ТIажь Шэхьбан, ЩоджэнцIыкIу Iэдэм, Къардэн Бубэ, Нало Ахьмэдхъан сымэ. Бийр ди лъахэм ирагъэкъэбзыкIыжа нэужь, 1943 гъэм мэлыжьыхьым и 15-м пединститутым и лэжьыгъэр Налшык щызэтриублэжащ.
40 - 50 гъэхэм Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал пединститутым и пащхьэ ита къалэн нэхъ гугъу дыдэхэм ящыщщ егъэджакIуэкIэ IэнатIэр къызэгъэпэ­щыныр. ЕгъэджакIуэ 59-м ящыщу 11-рт еджагъэшхуэ степень зиIэр. Ап­хуэдэу зэтеубла хъуатэкъым щхьэхуэу адыгэбзэмрэ литературэмкIэ IэщIагъэлIхэр гъэхьэзырыным и Iуэхури. Ар къалъытэри, институтым къыщызэ­Iуахащ зэуэ IэщIагъитIым - адыгэбзэмрэ литературэмрэ, урысыбзэмрэ литературэмрэ - щыхурагъаджэ къудамэ, литературэмкIэ факультетым хэту. 1945 - 1968 гъэхэм абы и унафэ­щIу лэжьащ адыгэхэм ящыщу япэу филологие щIэныгъэхэм я кандидат хъуа АбытIэ Мухьэб. ЩIэныгъэлIыр я пашэу кафедрэм и лэжьакIуэхэм а илъэсхэм къыдагъэкIащ адыгэбзэр курыт, ищхьэ еджапIэхэм зэрыщрагъэдж тхылъхэр, программэхэр. АбытIэм и гуащIэшхуэ хэлъщ Моск­-  ва япэу дунейм къыщытехьа «Къэ­бэрдей-шэрджэс литературэбзэм и грамматикэ» (1957), «Къэбэрдей-шэрджэсыбзэм и псалъэгъэнахуэ» (1999) лэжьыгъэшхуэхэм. Абыхэм ящыщ дэт­хэнэри лъэпкъ филологием и хэлъ­хьэныгъэ инт, дауи.
Адыгэбзэмрэ абы и лъэпкъэгъу бзэ­хэмрэ я зэпыщIэныгъэхэр, я хабзэ­хэр, зыужьыкIэр джыным, лъэпкъ лите­ратурэм къикIуа гъуэгуанэр къэхутэ­жыным хуэунэтIауэ лэжьыгъэ щхьэ­пэхэр зэфIагъэкIащ Къардэн Бубэрэ ЩоджэнцIыкIу Iэдэмрэ. 1945 - 1952 гъэхэм Къардэныр егъэджакIуэ нэхъыжьу, доценту, пединститутым и директору лэжьащ. Абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ лъэпкъ бзэщIэныгъэм хэлъхьэныгъэфI хуэхъуа лэжьыгъэ куэд, псалъалъэ зэмылIэужьыгъуэ­хэри тхылъеджэхэм гукъинэж ящы­хъуа художественнэ тхыгъэри хэту.
ЩоджэнцIыкIу Iэдэм егъэджа­кIуэфI къудейтэкъым, аращ ди литературэм лирическэ прозэм и лъабжьэр щызыгъэтIылъар. Абы и повестхэр лъэпкъ прозэм и нэхъыфI дыдэ­хэм хабжэ. Апхуэдэу ЩоджэнцIыкIум адыгэбзэкIэ къигъэпсэлъащ урыс, ­дунейпсо литературэхэм я классик­-хэу Шекспир Уильям, Пушкин Александр, Есенин Сергей, нэгъуэщIхэми я художественнэ тхыгъэ нэхъыфIхэр. ЖыпIэнурамэ, а лъэхъэнэм кафедрэр хъуащ лъэпкъыбзэр, IуэрыIуатэр, литературэр джыным и центр нэхъыщхьэ.
Абы IэщIагъэлI Iэзэхэр щылэжьэну къащтэ, ар зыхыхьэ институтым ас­пирантури къыщызэIуах. А илъэсхэм адыгэбзэмрэ литературэмрэ ирагъэджу кафедрэм щылэжьащ щIэ­ныгъэлI цIэрыIуэхэу Урыс Хьэталий, Нало Ахьмэдхъан, Нало Заур, Хьэ­кIуащэ Андрей, нэхъ иужьыIуэкIэ абыхэм гъусэ къахуэхъужащ КIуащ Тамарэ, Тау Хьэзешэ, Тхьэбысым Сэмихь сымэ. Илъэс куэдкIэ адыгэбзэмкIэ кабинетым и унафэщIу лэжьащ Хьэгъэбанэ ХьэIишэт.
60 - 70 гъэхэрщ адыгэбзэмрэ ли­тературэмрэ джыным ехьэлIа щIэныгъэ лэжьыгъэ нэхъыбэ дунейм къы­щытехьар. Адыгэбзэм, IуэрыIуатэм, литературэм ехьэлIауэ къэхутэныгъэ лэжьыгъэ куэд ягъэхьэзыращ еджагъэшхуэ цIэрыIуэхэу Урыс Хьэталий, Нало Ахьмэдхъан, ХьэкIуащэ Андрей, Тау Хьэзешэ, Къэмбэчокъуэ Iэдэм сымэ. ЩIэблэр егъэджэным, гъэсэ­ным я зэфIэкI ирахьэлIащ кафедрэм щылэжьахэу Гъут Iэдэм, БакIуу Хъанджэрий, БищIо Борис, Абдокъуэ Iэуес, Иуаныкъуэ Нурбий, Къэмбэчокъуэ ­Риммэ, Шэру Хьэсен, нэгъуэщIхэми. Нобэ лъэпкъ бзэщIэныгъэм, литературэ щIэныгъэм я IэнатIэхэм къэху­тэныгъэхэр щезыгъэкIуэкI ныбжьы­щIэхэм я дежкIэ гъуазэу щытщ а нэхъыжьыфIхэм я монографиехэр, статьяхэр.
КъызэрызэIуахрэ мы гъэм илъэс 90 ирикъу адыгэбзэ кафедрэр дапщэ­-щи хущIокъу лъэпкъым хуэщхьэпэн Iуэхугъуэ куэд зэфIэхыным, щIэныгъэ-къэхутэныгъэм, егъэджэныгъэ-гъэ­сэныгъэм, щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ ехьэлIа ехъулIэныгъэфIхэр зыIэрыгъэхьэным. Кафедрэм и лэ­жьыгъэм ноби щынэхъыщхьэщ щIэб­лэр егъэджэныр, къыхаха IэщIагъэм - «Хэку филологие» («Адыгэбзэмрэ ­литературэмрэ») - фIыуэ хащIыкIыу еджапIэ нэхъыщхьэр къегъэухыныр. Кафедрэм щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэри ирегъэкIуэкI. Абы и егъэджакIуэхэр, магистрантхэр, ас­пирантхэр лъэпкъ щIэныгъэм (бзэм, IуэрыIуатэм, литературэм) къэхута мыхъуауэ хэлъ Iуэхугъуэ гугъухэм ­йолэжь, зэпкърах, я къэлъыхъуэныгъэхэм кърикIуахэр къэралым къы­щыдэкI щIэныгъэ журнал пажэхэм къытрырагъадзэ, дунейпсо утыкум кърахьэ.
Ди кафедрэр къызэгъэпэщащ бзэмкIэ, IуэрыIуатэмкIэ, литературэмкIэ щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъ IэщIагъэлIхэмкIэ. Дэ къытхэтщ бзэ щIэ­ныгъэхэм я докторхэр, кандидатхэр, профессорхэр, доцентхэр, егъэджа­кIуэ нэхъыжьхэр. Зы илъэси къэмынэу ди егъэджакIуэхэм я щIэныгъэм, зэ­фIэкIым щыхагъахъуэ курс зэмылIэу­жьыгъуэхэм. Апхуэдэу ахэр жыджэру хэтщ кафедрэм щекIуэкI щIэны­гъэ-къэхутэныгъэхэм. Ди лэжьыгъэхэр я утыку къыдохьэ щIэх-щIэхыурэ ды­зы­хэт республикэпсо, къэралпсо, дунейпсо щIэныгъэ зэхуэсхэм. Абыхэм ящыщ куэд къытрадзэ Scopus, Web of Science библиографие, реферативнэ дунейпсо базэхэм хыхьэ щIэныгъэ журнал цIэрыIуэхэм. Абыхэм уи тхыгъэ къытрадзэн щхьэкIэ, абы щIэныгъэм и дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ еплъыкIэщIэ гуэр хэлъын хуейщ, ар къызыхэщ рецензэ купщIафIэри щIыгъужу.
Ди IэщIагъэлIхэм КъБКъУ-м иIэ ­къудамэ псоми я студентхэм адыгэ­бзэр, лъэпкъ тхыдэр, щэнхабзэр ­ирагъэдж; лъэпкъ художественнэ дунейр, адыгэ-абхъазыбзэхэм хэлъ щхьэ­хуэныгъэхэр къахутэ. Кафедрэм и егъэджакIуэхэр ядолажьэ Адыгей, Къэрэшей-Шэрджэс, Осетие Ищхъэрэ-Алание республикэхэм, Ставрополь, Краснодар крайхэм, адыгэхэр щыпсэу хамэ къэралхэм гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ щыIэ институтхэм, щэнхабзэмкIэ центрхэм.
Гъэсэныгъэ лэжьыгъэми мыхьэ­нэшхуэ щегъуэт кафедрэм. Ди егъэджакIуэхэр хущIокъу студент-щIалэгъуалэм зэхэщIыкI лъагэрэ гъэсэныгъэ дахэрэ егъэгъуэтыным; цIыху­-гъэм и щапхъэхэр, гуп хэтыкIэ хаб­зэхэр, благъэми хамэми яхуэ­фащэ пщIэмрэ нэмысымрэ къагурыIуэу, Хэкур фIыуэ ялъагъуу, жы­лагъуэ, щхьэзакъуэ Iуэхухэр зэрагъэзэгъыфу егъэсэным.
Къыхэгъэщыпхъэщ ди республи­-кэм и IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэм университетым адыгэбзэмрэ лите­ратурэмкIэ и къудамэр къэзыухахэм ехъулIэныгъэ зэрыщаIэр. Мыбы и гъэсэнхэрщ нобэ щэнхабзэм, литературэм, СМИ-м я лэжьыгъэхэр зыу­нэтIыр. Ахэр жыджэру хэтщ экономикэми политикэми. Псом хуэмыдэу абыхэм я гуащIэ халъхьэ щIэныгъэ-къэхутэныгъэ, егъэджэныгъэ-гъэсэ­ныгъэ лэжьыгъэм. Адыгэбзэ къудамэр къэзыуха егъэджакIуэхэм ящыщ куэд мызэ-мытIэу къыщыхэжаны­-кIащ республикэпсо, къэралпсо зэ­пеуэхэм. «Егъэджэныгъэ» лъэпкъ проектым пашэ щыхъуахэри мащIэкъым.
Мы махуэхэм ди къэралым щагъэлъапIэ Филологым и махуэмкIэ ­си гуапэу сохъуэхъу си лэжьэгъухэм, бзэщIэныгъэлIхэм, бзэмрэ литерату­рэмрэ езыгъэджхэм, а щIэныгъэм зи гъащIэр епха дэтхэнэми. Жылагъуэм и пащхьэ хэхауэ жэуаплыныгъэ зэры­щытхьыр, лъэпкъми и псэр зыхэлъ и бзэр хъумэныр, зегъэужьыныр къалэн нэхъыщхьэу дызэриIэр тщымы­гъупщэу, дызыпэрыт IэнатIэу ди псэм щыщ хъуар узыншэу етхьэкIыну, ­ехъулIэныгъэщIэхэр зыIэрыдгъэхьэну си гуапэщ. Лэжьыгъэм дыпэлъэ­щы­нымкIэ дэ диIэщ гъуазэ тхуэхъу нэхъыжьыфIхэр, ди ужьми къоувэ ныбжьыщIэ Iущхэр. А псоми фIэщхъуныгъэ къытхелъхьэ ипэкIэ дыплъэну, ­гъуэгу махуэ дызэрытетри хьэкъ къытщещI.