Къэбэрдей-Балъкъэрым и япэ адыгэ скульптор Къалмыкъ Фёдор Батырбэч и къуэр псэужамэ, мазаем и 15-м илъэс 87-рэ ирикъунут. Ар Бахъсэн районым хыхьэ Куба къуажэм 1932 гъэм къыщалъхуащ. ЗэрыцIыкIурэ дэзыхьэх сурэт щIыным Налшык къэIэпхъуа иужькIэ зыщыхуигъэсащ Сабий творчествэмкIэ унэм. Курыт школыр къиухри, Фёдор 1947 гъэм щIэтIысхьащ Саратов щыIэ художественнэ училищэм скульптурэмкIэ и къудамэм. Ар къиухри, Налшык къигъэзэжащ.
Колхозхэт Къалмыкъ Батырбэчрэ Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIур къэзыуха абы и щхьэгъусэ Алъхъэс Назифэрэ унагъуэ насыпыфIэ яухуауэ Куба къуажэм щыпсэурт. Зэщхьэгъусэхэм бынищ къащIэхъуат: Тамарэ (1924), Iэхьед (1928), Фёдор (1932). Иужьыр дунейм къыщытехьа гъэ дыдэм бынунэм ажал гущIэгъуншэр къахэIэбэри, адэр ящхьэщихащ.
Анэм сабиищыр ипIу, 1936 гъэ пщIондэ Куба къуажэм дэсащ. Зэманыр гугъут, сату щIэныр зи лэжьыгъэ Назифэ къуажэм IэнатIэ щигъуэтыр-тэкъым. Бынищ зыпIыну къызыпэщылъ анэ дэIэпыкъуэгъуншэм Налшык фэтэр къыщищтэри, тыкуэнтету лэжьэн щIидзащ. Зыгъэлажьэхэр къыдэIэпыкъури, и бынищыр «Партизан плъыжь» Сабий унэм иратащ. Iэхьедрэ Фёдоррэ сурэт щIынымкIэ къызэрыхэжаныкIым егъэджакIуэхэм гу щылъатэм, Сабий творчествэмкIэ унэм щагъасэ сурэтыщI ныбжьыщIэхэм я гупым хагъэхьащ. ЗэкъуэшитIым я кIэн къикIат - ахэр зыхэхуар РСФСР-м щIыхь зиIэ и сурэтыщI цIэрыIуэ, КъБАССР-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Гусаченкэ Николай и гупырт.
Тхыдэм къызэрыхэщыжщи, ВКП (б)-м и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым и япэ секретару лэжьа, къэрал псом къыщацIыху Къалмыкъ БетIал 1938 гъэм ягъэтIысащ, «лъэпкъым и бий» цIэр къыфIащри. Батырбэч и адэ къуэшым и къуэ Къалмыкъ БетIал тралъхьа пцIым и зэранкIэ, Тамарэ, Iэхьед, Фёдор сымэ Сабий унэм къыщIагъэкIыжащ. Сабий творчествэмкIэ унэм екIуалIэ сурэтыщI ныбжьыщIэхэм я гупми къыхагъэкIыжащ зэкъуэшитIыр. Назифэ щыпсэу фэтэрым и бынищыр къишэжащ. Къалмыкъ БетIал дунейм ехыжа нэужьщ Iэхьедрэ Фёдоррэ сурэтыщI ныбжьыщIэхэм я гупым щыхагъэхьэжар.
Я егъэджакIуэ Гусаченкэ Николай сурэтыщI Iэзэ хъуну щIэхъуэпс зэкъуэшитIым гущIэгъу яхуищIу нэхъ нэ лейкIэ еплъырт, зи адэ зыщхьэщымытыж ныбжьыщIэхэм хузэфIэкIымкIэ ядэIэпыкъурт. «СурэтыщI Iэзэ къыфхэкIынущ», - жиIэурэ тригъэгушхуэрт.
1938 гъэм къыщыщIэдзауэ 1941 гъэ пщIондэ ныбжьыщIэхэр егугъуу еджащ. Зауэм зэрыщIидзэу, илъэс 16 фIэкIа зи мыныбжь я шыпхъу Тамарэ, медсестра лэжьыгъэм зэман кIэщIкIэ зыщыхагъэгъуазэ курсыр къиухри, езым и фIэфIыныгъэкIэ фронтым кIуащ, Хэкум зэримыбийр, атIэ абы хуиIэ лъагъуныгъэр къигъэлъэгъуэн щхьэкIэ.
Тамарэ и псалъэхэм епцIыжакъым, бийм хахуэу, къикIуэт имыIэу пэщIэтащ. Бзылъхугъэр зэрыхахуэм и хъыбарыр япэ дыдэу щызэхахар зыхэт гупым и унафэщIым къыбгъэдэкI письмо и анэ Назифэ къыхуэкIуа нэужьщ, хэкупсэ нэс зэригъэсам папщIэ абы фIыщIэ къыхуищIу. А хъыбарыр Шэджэм Езанэм щынэсым, Назифэ и дэлъху Щхьэболэт Брамтэ къуажэм кIуэри, и шыпхъумрэ абы и щIалитIымрэ зришэлIэжащ икIи хузэфIэкIымкIэ ядэIэпыкъуащ.
Къэбэрдей-Балъкъэрыр нэмыцэ-зэрыпхъуакIуэхэм къыIэщIагъэкIыжа нэужь, Тамарэ къэкIуэжащ. Зауэм и мафIэ лыгъейм ар гъущIым хуэдэу ипсыхьат. И дэлъхуитIым ар яхуэхъуапсэрт еджапIэ щIэтIысхьэу гъуазджэмкIэ яIэ щIэныгъэм пащэну, я Iэзагъэм хагъэхъуэну, сурэтыщI нэс къахэкIыну. Апхуэдэ еджапIэ Шэджэм дэттэкъыми, Налшык Iэпхъуэжын хуейт, ауэ щыпсэун яIэтэкъым. Тамарэ Налшык къалэ исполкомым зыхуигъэзащ икIи, зауэм зэрыIутар къалъытэри, а зэманым Клиническэ уэраму щыта, иджы Мечиевым и цIэр зезыхьэм хуэзэу щIы къыщратащ, псэуалъапхъэхэмкIи къыдэIэпыкъуащ. Апхуэдэу яухуащ Къалмыкъхэ я лъапсэ нобэми щытыр.
1957 гъэм, Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъум ирихьэлIэу, КъБАССР-м и сурэтыщIхэм я гъэлъэгъуэныгъэу Москва щекIуэкIам абы и лэжьыгъэхэри хэтащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым Совет властыр зэрыщыуврэ илъэс щэ ныкъуэ зэрырикъум и щIыхькIэ къызэрагъэпэща «Совет Ипщэ» гъэлъэгъуэныгъэм нэхъыфIу къыщалъытат абы и лэжьыгъэр. А гъэ дыдэм СССР-м и СурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм хагъэхьащ. Зэман дэкIри, КъБАССР-м и СурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм и правленэм и япэ секретару хахауэ щытащ.
Республикэм и гъуазджэм хуищIа хэлъхьэныгъэр къалъытэри, «Лэжьыгъэм щиIэ ехъулIэныгъэм папщIэ» медалыр къыхуагъэфэщащ. КъБАССР-м и сурэтыщIхэм ящыщу апхуэдэ дамыгъэ япэу зратар аращ.
Къалмыкъ Фёдор лэжьыгъэ 40-м щIигъу и Iэдакъэ къыщIэкIащ. Ахэр нэхъыбэу зытриухуари республикэм и цIыху цIэрыIуэхэрщ: дирижёр АфIэунэ Хьэмид, механизатор Джантуев Тамушай, жэмыш Атэбий ФатIимэт, шыхъуэ пэрыт, Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь Къалмыкъ Хьэжмурат сымэ, нэгъуэщIхэми. Фёдорщ зи лэжьыгъэр Орджоникидзе Сергорэ Къалмыкъ БетIалрэ я фэеплъхэр. Къэбэрдей-Балъкъэрым и скульпторхэм ящыщу Нарт эпосым япэу зыхуэзыгъэзар аращ. IуэрыIуатэм теухуа лэжьыгъэ зыбжанэ игъэхьэзыращ абы.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и щэнхабзэм и хэлъхьэныгъэфIу ялъытэ Зей (Кизиловка) лъагапIэм тет Сосрыкъуэ и скульптурэр. А бгыщхьэм тхыдэ-этнографие музей къыщызэIуахыну Къалмыкъ Фёдор къыхилъхьат. Архитектор Палагашвилирэ Фёдоррэ яубзыхуат республикэм нобэр къыздэсым имыIэ, абы щыгъуэ къызэIуахыну я мурада музейм хухахыну щIыпIэри, абы игъуэтын хуей теплъэри. Ауэ Фёдор дунейм ехыжри, а Iуэхури езым дэкIуэдыжащ. Иджы а щIыпIэр шхапIэ-ефапIэщ.
1968 гъэм «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм къыдигъэкIащ «Къалмыкъ Батырбэч и къуэ Фёдор» тхылъыр, скульпторым и лэжьыгъэхэр щызэхуэ-хьэсар. Сабийхэм я дунейм, я гупсысэкIэм фIыуэ щыгъуазэ Фёдор ейщ «ПщафIэ ныбжьыщIэ», «Турист ныбжьыщIэхэр», «Лъахэхутэ ныбжьыщIэхэр», «Тхылъ зыIэщIэлъ школакIуэ», Пушкиным и «Бдзэжьеящэмрэ дыщэ бдзэжьеймрэ», Бажовым и «Мывэ удз гъэгъа», Шарль Пьерро и «ПыIэ плъыжь цIыкIу», Крыловым и «Дыгъужьымрэ щынэмрэ» ятриухуа скульптурэхэр.
КъищынэмыщIауэ, Къалмыкъ Фёдор и Iэдакъэм къыщIэкIащ тхыдэм пэджэж лэжьыгъэ зыбжанэ. Апхуэдэхэщ Дзэлыкъуэ хъупIэхэм щхьэкIэ зыкъэзыIэта мэкъумэшыщIэхэм ятриухуа скульптурэр (Дзэлыкъуэкъуажэм и дыхьэ-пIэм и деж щагъэуващ), Хэку зауэшхуэм хэкIуэда зауэлIхэм, къэрал къулыкъущIэхэм, дзэзешэхэм, щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ я лэжьакIуэхэм ехьэлIахэр. Дахэнагъуэ - насыпым и дамыгъэ къэзыгъэлъагъуэ скульптурэ Налшык къалэ щигъэувыну и мурадащ Къалмыкъ Фёдор. Ауэ ари къемыхъулIа и хъуэпсапIэхэм ящыщ зыуэ къэнэжащ.
Ди жагъуэ зэрыхъущи, Фёдор и лэжьыгъэхэм иджыри яхэтщ цIыхубэр нобэр къыздэсым зы-щымыгъуазэхэри. Куэдым ящIэркъым Хэку зауэшхуэм щыгъуэ ди лъэпкъэгъухэм къагъэлъэгъуа лIыхъужьыгъэмрэ хахуагъэмрэ хуигъэпса, Прохладнэ къалэм щагъэува метри 4,5-рэ зи лъагагъ монументальнэ скульптурэр Къалмыкъ Фёдор зэриIэдакъэщIэкIыр.
СурэтыщI Iэзэ Дубровский Николай жиIэгъащ: «Дэри дылIэжынущ, ауэ ди яужь къихъуэну щIэблэм къахуэдгъэнэну Iэужьырщ ди фэеплъ хъунур. ИтIанэщ фIыкIэ ягу дыкъыщыкIыжынур». Къалмыкъыр куэдым я гум фIыкIэ къинэжащ, псом хуэмыдэу къыдеджахэм, къыдэлэжьахэм, зыцIыхуу щытахэм. Абы къигъэна фэеплъым пщIэшхуэ хуащI, ирогушхуэ.
- Фёдор дигу къинэжащ шыIэ зыхэлъ щIалэ зэпIэзэрыту, псэлъэгъу хьэлэмэту, ныбжьэгъу пэжу, нэхъыщхьэращи, цIыху гу къабзэрэ псэ хьэлэлу. Сыт хуэдэ Iуэхугъуэ имылэжьми, зыхуей хуэзэу зэрызэфIихыным къарурэ зэфIэ-кIыу иIэр ирихьэлIэрт, - жеIэ абы къыдеджа Головницкий Лев. - Саратов щыIэ художественнэ училищэм Фёдоррэ сэрэ илъэситхукIэ дыщызэдеджащ. Гупыр цIыхуипщI дыхъурти, хуабжьу дызэкъуэтт. Дылажьэми, зыдгъэпсэхуми, махуэшхуэхэр дгъэлъапIэми дызэгъусэт. Ар адрейхэм къащхьэщыкIырт гъэсэныгъэ дахэ зэрыхэлъымкIэ, зэрыукIытэхымкIэ, дэплъагъу гуапагъэмкIэ. Мурад гуэр ищIамэ, къимыкIуэтыжу зэфIигъэкIынут. Кавказым щыщхэм я «лъы пщтырагъыр» абы хэлътэкъым, ауэ ныбжьэгъухэм сыт щыгъуи гу лъыттэрт Фёдор нэхъыжьхэм пщIэ зэрахуищIым, уечэнджэщынуи нэхъыфI къэплъыхъуэнтэкъым. Апхуэдэу гупым я щапхъэгъэлъагъуэу ар къытхэтт.
- Фёдор щылажьэ пэшым зыщысплъыхьыну зэгуэр сыщIыхьат. Гуащэ зыIыгъ хъыджэбз цIыкIум и скульптурэ нимыгъэсам IэпэкIэ сыщеIусэм, Фёдор и фэм зихъуэжат. И скулъптурэм апхуэдэу сызэреIусар абы зыкIэ игу щIыхьати! Ауэ, къызэшхыдэным и пIэкIэ, гъуазджэр зыхызигъэщIэну, абы гъунэгъу сыхуищIыну иужь ихьащ. Ленинград Эрмитажым сишэри, зыщыдигъэплъыхьат, - игу къегъэкIыж и щхьэгъусэ Верэ. - Фёдор псэуну пIащIэрт, дахагъэм хуэнэхъуеиншэт. Сыт щыгъуи нэжэгужэу, гушыIэжу апхуэдэт. Арауэ къыщIэкIынщ цIыху кIуапIэу ди унагъуэр щIыщытар. ФIэфI дыдэт щIэх-щIэхыурэ кино гъэщIэгъуэнхэм дигъэкIуэну. Щхьэгъусэ зиIэ цIыхухъухэм ар къащхьэщыкIырт си къэухьым хигъэхъуэну зэрегугъумкIэ. Ди сабийхэр цIыкIуу къиублэри, зы илъэси къэмынэу Анапэ дигъэкIуащ. ЩIэ куэд зэрызигъэлъагъуным хущIэкъуу, музейуэ къилъытэ Ленинград и дэтхэнэ плIанэпэми зыщыдигъэплъыхьащ. Фёдоррэ сэрэ щэху зэхудимыIэу, ди акъыл зэтехуэу дызэдэпсэуащ, щIалэрэ хъыджэбзрэ къытщIэхъуащ. Абы си псэм зэрызригъэузэщIаращ нобэр къыздэсым си къулеигъэ нэхъыщхьэр, цIыхухэм сазэрыхэтыр, сызэрыпсэур.
1967 гъэм автомобиль зэжьэхэуэм хэкIуэда щIалэм и ныбжьыр илъэс 35-рэт зэрыхъур.
Зи фэеплъ нэхум пщIэ хуэфащэ япэ адыгэ скульптор Къалмыкъ Фёдор и IэужьыфIхэр ноби псэущ, цIыхухэм я псэр игъэгуфIэу, я гукъыдэжыр къиIэту.
Фёдор и унагъуэр.
И благъэхэм я гъусэу зегъэпсэху. 1962 гъэ