Дызэрыгушхуэ лъагапIэхэр

Илъэсищэ ипэкIэ Совет властыр текIуэу къэралыгъуэ теплъэ ягъуэтыжа иужькIэщ адыгэхэм физкультурэмрэ спортымрэ зищIысыр къыщащIар, абы тету я гъащIэр яхьа пэтми. Нэхъри заужьу щIадзащ нэхъапэм ди лъэпкъэгъухэр дэзыхьэхыу щыта бэнэкIэ лIэужьыгъуэхэм, шыгъажэм, бжы дзыным, шабзэрэ фочрэ гъэуэным, нэгъуэщI куэдми. Абыхэм къахыхьащ иджыри къэс зыщымыгъуэза топджэгур, къызэдэжэр, хьэлъэ къэIэтыныр, лъагэу дэлъеиныр, волейболыр, баскетболыр икIи ехъулIэныгъэфIхэр зыIэрагъэхьащ.

Къэбэрдей-Балъкъэрым и спортсменхэр къэралпсо утыку нэхъ щихьар Хэку зауэшхуэм и ужькIэщ. Псом япэу зрагъэужьащ куэд дыдэ дэзыхьэхыу хуежьа топджэгум. 1959 гъэм мэлыжьыхьым и 18-м, СССР-м футболымкIэ «Б» классым щекIуэкIа зэхьэзэхуэм Налшык и «Спартак»-м япэ лъэбакъуэр щичащ. Абы лъандэрэ налшыкдэсхэм зэIущIэ минитIым нэблагъэ ирагъэкIуэкIащ икIи нэхъыбэм щытекIуащ.
ПсэухукIэ Iэпщэ Александр и псэм щигъафIащ адыгэхэм ящыщу япэ дыдэу футболымкIэ 1964 гъэм Совет Союзым и чемпион зэрыхъуар. Абы щыгъуэм къуэш пэлъытэу диIа куржыхэм (иужькIэ абхъаз Iуэхум ар зыкъомкIэ къызэIищIащ) а лъэхъэнэм яIа гуфIэгъуэм и инагъымрэ а ехъулIэныгъэр зэраIэтамрэ нэгум къыщIэгъэхьэгъуейщ. Тбилиси и «Динамо»-р япэ дыдэу къэралым и чемпион хъуащ.
… Щалъхуа къуажэм дэт еджапIэр къиуха иужь, Сашэ Тырныауз шахтым лэжьапIэ уващ. Сыхьэт зыбжанэкIэ щIы щIагъым щылэжьа пэтми, абы къыщIэкIыжрэ тIэкIу загъэпсэхуа, едзэкъа иужькIэ щIалэхэр топ джэгуну зэхуэсырт. Тырныауз щыщ футболист щIалэщIэм и хъыбар мыгувэу республикэ псом щызэбгрыкIащ. ИкIи Налшык и «Спартак» командэр къызэрагъэпэщыну мурад щащIым Iэпщэр япэу ирагъэблэгъахэм ящыщ зыщ.
Къэралпсо утыку зэрихьэрэ ди щIалэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыхьыр лъагэу яIэтащ. Футболист ахъырзэманхэу Iэпщэ Александр, Туаев Къазбэч, Наурзокъуэ Юрэ, Ещтрэч Владимир, Лъэрыгу зэкъуэшхэу Викторрэ Къазбэчрэ, Мирзоев Виталий, КIурашын Олег, Биджиев Хьэсэнбий, Хьэпэ Заур, Исаев Щамил, Гъубж Вячеслав, Бэч Руслан, Саркисян Альберт, Дзэмыхь Анзор сымэ, нэгъуэщI куэди къэрал псом къищынэмыщIауэ, хамэ щIыпIэхэми щыцIэрыIуэщ. Ди «Спартак»-м текIуэныгъэ ин дыдэхэри иIащ. Къапщтэмэ, сыт и уасэ 1965, 1970 гъэхэм етIуанэ лигэм хэт командэхэм я зэхьэзэхуэм псоми щефIэкIыу РСФСР-м и чемпион зэрыхъуар?!
Нэхъапэм ди футболист къыхэжаныкIхэм хамэ щIыпIэхэм я командэхэр ягъэбжьыфIэурэ къекIуэкIамэ, зэман дэкIри, дэ езым апхуэдэ гуп зэкъуэт лъэщ диIэ хъуащ. Гум зэи ихужынкъым ди «Спартак»-р премьер-лигэм зэрыкIуар щызэхэкIа 2005 гъэм щэкIуэгъуэм и 3-м стадионым и джэгупIэ губгъуэм и курыкупсэм адыгэ джэгушхуэ къыщызэIузыха цIыху минхэм я нэгум илъа гуфIэгъуэр. Абы хуэбгъэдэфынур налшыкдэсхэр РСФСР-м и чемпион щыхъуа гъэхэрщ. Илъэсихрэ ныкъуэкIэ ди щIалэхэр яхэтащ къэралым и гуп нэхъыщхьэм икIи дэрэжэгъуэ куэд къыдатащ.
Уей-уей жрагъэIэу Совет Союзым я командэ нэхъыфI дыдэхэм блэкIа лIэщIыгъуэм и 80 гъэхэм яхэтащ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым регбимрэ волейболымкIэ и гупхэр. Ахэр нэхъапэм ди деж щымыIа спорт лIэужьыгъуэти, куэдым яфIэтелъыджэт. РегбимкIэ «Университет» командэм хэтыр адыгэ защIэт, бэнэкIэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ, хьэлъэ къэIэтынымкIэ спортым и мастерхэу, Iэчлъэч защIэу. Щоджэн Олег къызэригъэпэщу премьер-лигэм игъэкIуа цIыхубз волейбол командэри дэтхэнэ щIыналъэри зэрыгушхуэт. Абы къыщыхэжаныкIхэу Лий Ларисэрэ ЗекIуэрей Эльвирэрэ иужькIэ илъэс зыбжанэкIэ Испанием щыджэгуащ.
Гуп зэпеуэхэм ехъулIэныгъэфIхэр щыдиIами, дэрэжэгъуэ нэхъыбэ къыдэзытар щхьэзакъуэ зэхьэзэхуэхэм хэта ди щIалэхэращ.
БлэкIа лIэщIыгъуэм и 70 гъэхэм Шыхъуэ Борис и цIэм иримыгушхуэ адыгэ къэгъуэтыгъуейт – арат Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу япэ дыдэу Олимп чемпион хъуар. Абы ипэжкIэ къэралпсо, дунейпсо лъагапIэхэри мызэ-мытIэу къищтат.
Зэманыр макIуэ, ауэ цIыхухэм ящыгъупщэркъым нэхъапэм дэрэжэгъуэ къезыта, лъэпкъымрэ хэкумрэ я пщIэр зыIэтахэр. Шэч хэлъкъым ап­хуэдэхэм зэращыщыр СССР-м тхуэнейрэ и чемпион (1968, 1971, 1972 гъэхэм командэ зэпеуэм, 1968 гъэм щхьэзакъуэ зэхьэзэхуэм, 1972 гъэм махуэ куэдкIэ екIуэкIа зэдэжэм), дунейпсо чемпион (1970 гъэ), Олимп чемпион (1972 гъэ) Шыхъуэ Борис.

Ахэмын Еленэ и адэ Рабихь къулыкъу щищIа Уралым къыщалъхуащ. Свердловск (иджы Екатеринбург) и «Уралочка» командэ цIэрыIуэм хэту ар къэралым, хамэ щIыпIэхэм щекIуэкIа зэхьэзэхуэ куэдым щытекIуащ. Абы и тренер нэхъыщхьэ Карполь Николай адыгэ бзылъхугъэм пщIэ лей къыхуищIырт къикIуэт зэримыщIэм, Iэзагъ, ерыщагъ ин зэрыбгъэдэлъым къыхэкIыу.
Совет Союзым и командэ къыхэхам хэту Ахэмын Еленэ зэпеуэ куэдым бжьыпэр щиубыдащ. АрщхьэкIэ псоми я щхьэжу абы къелъытэ Москва щыIа Олимп джэгухэм я дыщэ медалыр.

Дэтхэнэ зы спортсменми и хъуэпсапIэ Олимп джэгухэм и зэфIэкI къыщигъэлъэгъуэну налшыкдэс Рогожин Сергей къыхуихуащ икIи 1980 гъэм Мэзкуу щекIуэкIа шы спортымкIэ троеборьем и гуп зэхьэзэхуэм дыщэ медалыр къыщихьащ.
 

Къардэн Мурат тренер цIэрыIуэ Къалмыкъ Юрэ и деж алыдж-урым бэнэкIэмкIэ зыгъэсэн щыщIидзащ. Дунейпсо кубокым щэнейрэ (1992, 1995, 1997 гъэхэм) щытекIуащ, Европэм и чемпионщ (1998). Австралием и Сидней къалэм щекIуэкIа XXVII Олимпиадэм (2000) дыщэ медалыр къыщихьащ.
Къардэн Мурат илъэс зыбжанэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым Физкультурэмрэ спортымкIэ и комитетым и унафэщIу щытащ, иджыпсту КъБР-м и Правительствэм и УнафэщIым и къуэдзэщ, педагогикэ щIэныгъэхэм я кандидатщ.

2004 гъэм Афины щекIуэкIа Олимп джэгухэм Аккаев Хьэжмурат атлетикэ хьэлъэмкIэ зэпеуэм дыжьын медалыр къыщихьащ. ИлъэсиплI дэкIа иужькIэ ар дыщэм хущIэкъуащ. АрщхьэкIэ Пекин щызэхэта Олимпиадэм абы къыщылъысар жэз медалырщ. Килограмм 94-рэ зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм тIэу бгъэдыхьэгъуэм абы къыщиIэтащ килограмм 402-рэ икIи чемпион хъуам къызэрыкIэрыхуар килограммиплI къудейщ.

Китайм щекIуэкIа Олимп джэгухэм (2008 гъэм), килограмм 96-рэ зи хьэлъагъхэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ я зэхьэзэхуэм дыщэ медалыр ­Хъущт Аслъэнбэч, и хьэрхуэрэгъухэм зы балли яримыту, къыщихьащ. А гъэ дыдэм Дунейпсо Кубокыр зыIэригъэхьащ, Европэм и чемпион хъуащ. Франджым, Польшэм, Румынием, Финляндием щекIуэкIа зэпеуэшхуэхэм бжьыпэр щиубыдащ. Иджыпсту КъБР-м спортымкIэ и министрщ.

БэнэкIэ хуитымкIэ Махуэ Билал къыпэлъэщын дуней псом теткъым. Ар псалъэ къудейкъым. Абы и щыхьэтщ бэнакIуэ нэхъ хьэлъэ дыдэхэм (килограмми 120-м щIигъухэм) я зэпеуэм 2007, 2009, 2010 гъэхэм щытекIуэу ар щэнейрэ дунейпсо чемпион зэрыхъуар. Псом хуэмыдэу гукъинэжт икIи дэрэжэгъуэ ин къызыпэкIуащ иужьрей ехъулIэныгъэр - финалым абы щыхигъэщIащ 2004, 2008 гъэхэм я Олимп чемпион, 2000 гъэм Олимп джэгухэм дыжьын медаль къыщызыхьа, дуней псом тIэунейрэ и чемпион, Узбекистаным и лIыкIуэ Таймазов Артур. НэхъапэжкIэ Махуэр дунейпсо чемпион ныбжьыщIэхэм я деж 2005, 2006 гъэхэм щыхъуащ. Балигъхэм я зэхьэзэхуэм Европэмрэ къэралымрэ мызэ-мытIэу щытекIуащ.
2012 гъэм Лондон щекIуэкIа Олимп джэгухэм жэз медалыр къыщихьащ, арщхьэкIэ дыщэр зыIэримыгъэхьауэ спортым хэмыкIыжыну и мурадщи, ерыщу зегъэхьэзыр.

Хуабжьу дызэрыщIэхъуэпсауэ, гуфIэгъуэшхуэкIэ щIидзащ Рио-де-Жанейрэ щекIуэкIа XXXI Гъэмахуэ Олимп джэгухэм. Абы и япэ махуэм Урысей Федерацэм дыщэ медалыр къыщыхуихьащ Бахъсэн къалэм щыщ адыгэ щIалэ Мудрэн Беслъэн – дзюдомкIэ килограмм 60-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм ар Олимп чемпион щыхъуащ! Къэбэрдей щIалэр и хьэрхуэрэгъу псоми ефIэкIри, Олимп лъагапIэм къыщыхутащ.
Мудрэныр спортым зэрыхыхьар самбэращ. Зыгъэсэн зэрыщIидзэрэ куэд дэмыкIауэ, 2007 гъэм ар Урысей Федерацэм и чемпион хъуащ икIи дунейпсо зэпеуэм дыжьын медалыр къыщихьащ. АрщхьэкIэ иужькIэ дзюдор къыхихыжащ. Щхьэусыгъуэр зы закъуэщ – дэтхэнэ зы спортменми хуэдэу, Мудрэныр щIэхъуэпсырт Олимп зэпеуэхэм хэтыну, арщхьэкIэ самбэр абы и программэм хагъэхьатэкъым.
Зэман кIэщIым къриубыдэу бэнэкIэ лIэужьыгъуэщIэр Беслъэн къигъэIурыщIащ икIи къыкIэлъыкIуэ илъэсым абыкIи къэралым щынэхъ лъэщ дыдэ хъуащ. АдэкIэ Европэм чемпион (2012, 2014 гъэхэм), дунейпсо зэхьэзэхуэм етIуанэ (2014 гъэм) щыхъуащ, Европей джэгухэм (2015 гъэм) дыщэ медалыр къыщихьащ. Абыхэм къапэкIуащ «Урысей Федерацэм дзюдомкIэ щIыхь зиIэ и мастер» цIэр. АдэкIэ Олимп лъагапIэм хуэкIуэ гъуэгур къызэIуха хъуащ.

Тыншу щытакъым Джэду Iэниуар спортым зэрыхыхьа щIыкIэр. Езыр щалъхуа Псыгуэнсу къуажэм и адэ къуэш Анатолэ дригъэщIыхьа бэнакIуэ пэшым япэу щыкIуам и Iэр къутауэ къыщIэкIыжащ. Ирикъунут ар спортым гущыкI ирихуэпщIыну. АрщхьэкIэ ехъулIэныгъэ зыIэрызыгъэхьэфыр ерыщращ.
Япэ фэбжьым къригъэкIуэтакъым Iэниуар икIи и хъуэпсапIэм лъагъуэ хухишащ. ЩIыналъэм, республикэм, къэралым текIуэныгъэхэр къыщихьурэ лъэбакъуэ зырызурэ Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам ираджэным хуэкIуащ. Апхуэдэ дзыхь къезыгъэзахэри щIегъуэжакъым. 2010 гъэм щегъэжьауэ абы ди къэралми лъэпкъми я пщIэр иIэт зэпытурэ екIуэкIащ. А зэманым къриубыдэу Джэду Iэниуар Дунейпсо кубокыр зыIэригъэхьащ, тIэунейрэ Европэм и чемпион хъуащ, Европей джэгухэм щытекIуащ, дунейпсо чемпионатым жэз медалыр къыщихьащ, нэгъуэщI зэпеуэ куэдми щыпашащ.
2016 гъэм шыщхьэуIум и 19-м и мэрем пщыхьэщ­хьэм адыгэ лIыхъужь цIэрыIуэхэм иджыри зы къахэхъуащ. Ар лъыпсыр къыпыжу чемпионыгъэм ерыщу щIэбэна Джэду Iэниуарщ. Рио-де-Жанейрэ дыщэ медалыр къыщылъымысами, дуней псор абы и лIыгъэм итхьэкъуащ икIи щытхъу псалъэ куэд къилэжьащ. IэщIагъэлIхэми абы кIэлъыплъахэми къызэралъытамкIэ, Джэдум и дыжьын медалыр дыщэ куэдым нэхърэ нэхъ лъапIэщ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым спортыр лъэ быдэкIэ щыуващ. Шэч хэлъкъым дяпэкIи абы и щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ я ехъулIэныгъэхэм лъэпкъми, республикэми, къэралми я щIыхьыр дунейпсо утыкум зэрыщаIэтынум.