* * *
СэркIэ хьэкъщ симфоническэ эстрадэри, оперэри, балетри къэзыгъэIурыщIэф, а псоми я купщIэр къэзытIэщIыф дирижёр Iэзэ дыдэхэм Темыркъан Юрий зэращыщыр.
ГРИКУРОВ Эмиль,
дирижёр. 1975 гъэ
* * *
Зэзэмызэ къысщохъу: Темыркъан Юрэ пультым щыбгъэдэтым деж, и Iэр зэриIэтыххэу, мафIэ жьэражьэр къыщхьэщех абы. А мафIэм ухуэпабгъэу, абы зыхуэпшийуэ, ар къыбжьэхэлыдэу къыпщохъу абдежым. ГъэщIэгъуэнракъэ: а мафIэм ущыщтэркъым, ущыщтэн дэнэ къэна, гуфIэгъуэм узэщIещтэ.
НОВИКОВЭ Галинэ,
композитор. 1988 гъэ
* * *
УщеплъкIэ, ущедаIуэкIэ зыхыбощIэ Темыркъан Юрэ «Евгений Онегин» оперэм зэрыхуэсакъыр - и купщIэр ихъумэн хузэфIокI, уигу зэребгъэн щыIэкъым, апхуэдизкIэ узэщIащ, зэщIэкъуащ, зэщIожьыуэри. Чайковскэр нэхъри фIыуэ уигъэлъагъунращ Темыркъан Юрэ зыщIэкъур.
ГАККЕЛЬ Леонид,
макъамэ критик. 1988 гъэ
* * *
Талантышхуэ зыбгъэдэлъ цIыхущ Темыркъан Юрэ. Пультым щыбгъэдэтым деж абы уедэIуэни уеплъыни пфIэфIыпсщ - гу щыпхуэркъым, зыщыбгъэнщIыркъым. Зэм ткIийщ, зэм щабэщ, зэм Iэдэбщ, зэм мафIэм хуэдэщ - уимытхьэкъункIэ, узэщIимыубыдэнкIэ Iэмал зимыIэщ.
КНЯЗЕВЭ Иветтэ. 1991 гъэ
* * *
Адрей псоми сахуэдэщ сэ - Темыркъан Юрэ гъэр ищIахэм сащыщщ, ситхьэкъури, и IэмыщIэ сриубыдащ. Апхуэдэ къарурэ гуащIэрэ иIэщ Темыркъаным - ар зэкъым, тIэукъым зэрызгъэунэхуар, Петербурги, Берлини, нэгъуэщI къалэхэми сыщрихьэлIащ. Зыми пэсщIыркъым ар - дирижёр Темыркъан Юрэ!
ВОЗНЕСЕНСКИЙ Андрей,
усакIуэ. 1989 гъэ
* * *
ФыкIуэ Темыркъаным и концертым, абы игъэбзэрабзэ музыкэм федаIуэмэ, фигу хэхъуэнущ, гурыщIэм фызэщIиIэтэнущ, дэрэжэгъуэ къывитынущ, фызэрыцIыхур, гъащIэр зэрылъапIэр нэхъри зыхэфщIэнущ.
ПОКРОВСКИЙ Борис,
оперэм и режиссёр.
* * *
Шэч хэлъкъым: и цIыхугъэкIи и гуащIэкIи ар щэджащэщ, псоми къахощ, егъэлеяуэ зэрыгуащIафIэри, зэрыакъылыфIэри, и гулъытэр зэрыгъунапкъэншэри псэкIэ зыхыбощIэ. Куэд дыдэ хузэфIэкIащ абы, зыхэмызагъэ щыIэкъым. Гъуазджэм и лэжьакIуэм хэлъын хуей фIагъ псори дыболъагъу абы. И теплъэ къудейми къеIуатэ абы и гуащIэр зэрыин дыдэр.
ТРЕТЬЯКОВ Виктор,
уэрэджыIакIуэ, композитор.
* * *
Америкэм сыкъызэрикIыжыххэу, пIалъэ къыхэзгъэкIакъым - Темыркъан Юрэ и репетицэм сыкIуащ, занщIэуи къызгурыIуащ сэ нэгъуэщI дунейм сыкъызэрыщыхутар. Си гум щызу сыбэуащ абдежым. Сэ сынасыпыфIэщ абы ныбжьэгъу сызэрыхуэхъуам щхьэкIэ.
МАЦУЕВ Денис,
пианист.
* * *
Темыркъан Юрэ деж сыщеджащ сэ. ИгъащIэкIэ сщыгъупщэнкъым ар къызэрысхуэупсар: «Зауэмрэ мамырыгъэмрэ» оперэр дзыхь къысхуищIащ. Абы и гулъытэ зэи сыщыщIакъым, аращ зи фIыщIэр, дирижёр нэхъыщхьэ сызэрыхъуар - апхуэдэ Iэмал къызитащ абы.
ГЕРГИЕВ Валерий,
УФ-м и цIыхубэ артист,
осетин дирижёр цIэрыIуэ.
* * *
Темыркъан Юрэрэ сэрэ дыщызэрыцIыхуар сщIэжыххэркъым, игъащIэ лъандэрэ дызэрыцIыхуу къысщохъури. Абы сыщыдэлажьэм деж си гур хохъуэ дапщэщи. Сэ сыт щыгъуи сызэхищIыкIынущ абы, сэри езыр зэхэсщIыкIынущ.
РОСТРОПОВИЧ Мстислав,
пианист, дирижёр. 1998 гъэ
Темыркъан Юрэ къыхуагъэфэщахэр
♦Дирижёрхэм я II Союзпсо зэпеуэм и лауреатщ (I саугъэт, Москва, 1966 гъэ).
♦Глинкэ М. И. и цIэкIэ щыIэ РСФСР-м и Къэрал саугъэтым и лауреат хъуащ (1968 - 1970 гъэхэм ита концерт программэхэм папщIэ (1971 гъэ).
♦РСФСР-м щIыхь зиIэ и артистщ (1971 гъэ).
♦КъБАССР-м щIыхь зиIэ и артистщ (1971 гъэ).
♦КъБАССР-м и цIыхубэ артистщ (1973 гъэ).
♦РСФСР-м и цIыхубэ артистщ (1976 гъэ).
♦СССР-м и Къэрал саугъэтыр къратащ Петров Андрей и «Петр I» оперэр зэригъэувам папщIэ (1976 гъэ).
♦СССР-м и цIыхубэ артистщ (1981 гъэ).
♦Ленин орденыр къратащ (1983 гъэ).
♦СССР-м и Къэрал саугъэтыр къратащ «Евгений Онегин» оперэр зэригъэувам папщIэ (1985 гъэ).
♦Прокофьев Сергей «Александр Невский» фильмым щIигъэува музыкэр (1996 гъэ), Шостакович Дмитрий и Симфоние №7-р (1998 гъэ) егъэтхынымкIэ Grammi саугъэтым и номинацэхэр къихьащ.
♦Кириллрэ Мефодийрэ я орденыр (Болгарие, 1998 гъэ) къратащ.
♦ПромышленностымкIэ, егъэджэныгъэмкIэ, гъуазджэмкIэ дунейпсо академием щIыхь зиIэ и академикыу хахащ (США, 1998 гъэ).
♦«Хэкум и пащхьэ щиIэ фIыщIэм папщIэ» орденым и III нагъыщэр къратащ (1998 гъэ).
♦Урысей Федерацэм и Къэрал саугъэтыр къратащ (1999 гъэ).
♦ЩIэныгъэмрэ Щэнхабзэмрэ я «Екатерина Великая» орденыр къратащ (2002 гъэ).
♦Илъэсым и дирижёр нэхъыфI» Аббиати и саугъэтыр къратащ (2003 гъэ).
♦УФ-м и Президентым и саугъэтыр къратащ (2003 гъэ).
♦Профсоюзхэм я Гуманитар университету Санкт-Петербург дэтым щIыхь зиIэ и доктору хахащ (2003 гъэ).
♦Римский-Корсаков Н. А. и цIэр зезыхьэ къэрал консерваторэу Санкт-Петербург дэтым щIыхь зиIэ и доктору хахащ (2003 гъэ).
♦Хэкум и пащхьэ щиIэ фIыщIэм папщIэ» орденым и II нагъыщэр къратащ (2003 гъэ).
♦«Триумф» саугъэтым и лауреатщ (2003 гъэ).
♦Сантэ - Чечилие академием щIыхь зиIэ и академикщ (Италие, 2007 гъэ).
♦«Илъэсым и дирижёр нэхъыфI» Аббиати и саугъэтыр къратащ (2007 гъэ).
♦«Хэкум и пащхьэ щиIэ фIыщIэм папщIэ» орденым и I нагъыщэр къратащ (2008 гъэ).
♦«Санкт-Петербург щIыхь зиIэ и цIыху» цIэр къыфIащащ (2009 гъэ).
♦«Налшык къалэ щIыхь зиIэ и цIыху» (2010 гъэ).
♦«Италием и вагъуэ» орденым и командор хъуащ (Италие, 2012 гъэ).
♦«Хэкум и пащхьэ щиIэ фIыщIэм папщIэ» орденым и IV нагъыщэр къратащ (2013 гъэ).
♦«Орден Восходящего Солнца» дамыгъэ лъапIэм и III нагъыщэр къратащ (Японие, 2015 гъэ).
♦Урысей Федерацэм и Къэрал саугъэтыр къратащ (2018 гъэ).
И цIэр фигу ивубыдэ!
Оперэмрэ балетымрэ я академическэ театрыр (Кировым и цIэр зезыхьэр) илъэс щитI щрикъум щыгъуэ абы къыщагъэлъэгъуауэ щытащ Чайковскэм и «Евгений Онегин» оперэр.
Чайковскэм и пшыналъэмрэ Пушкиным и усэмрэ зыпэтщI щыIэкъым дэ, дызэрыцIыкIу лъандэрэ ди псэм и щIасэщ ахэр. Музыкэр фIыуэ зылъагъухэм я закъуэкъым Чайковскэм и IэдакъэщIэкIхэм ятхьэкъур, ар дэтхэнэ цIыхум дежкIи гукъинэщ, и бзэгупэм телъщ, и гур гуфIэгъуэкIэ егъэнщI, зэщIеIэтэ. А спектаклыр хэтщ ди театр псоми я репертуарым, Iэджэрэ ягъэлъэгъуащ. ЩIэ гуэр пхухэлъхьэнкIэ хъуну абы, щIэщыгъуэ ящыпщIыфыну цIыхум? Ар зыхузэфIэкIынур зэчий къызэрымыкIуэ зыбгъэдэлъ музыкантщ. Апхуэдэ музыкантщ ар Ленинград щызыгъэува дирижёр, СССР-ми РСФСР-ми я Къэрал саугъэтхэм я лауреат, СССР-м и цIыхубэ артист Темыркъан Юрэ.
А лэжьыгъэр Темыркъан Юрэ езым и къалэ Налшык щиублауэ плъытэ хъунущ. Хэку зауэшхуэр къэхъея нэужь, Налшык ягъэIэпхъуауэ щытащ (Правительствэм и унафэкIэ) щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ я лэжьакIуэ цIэрыIуэ зыбжанэ. Абыхэм яхэтащ Прокофьеври Мясковскэри. Ахэр ныбжьэгъу хуэхъуащ Юрэ и адэ Темыркъан Хьэту - абы и унэм ихьэу, щыхьэщIэу щытащ. Темыркъан Хьэту и чэнджэщкIэ, Прокофьевым ЕтIуанэ (къэбэрдей) квартетыр, Мясковскэм ТIощIрэ ещанэ симфониер ятхащ (а симфониеми лъабжьэ хуэхъуар къэбэрдей пшыналъэхэрщ).
А зэманым Прокофьевыр «Зауэрэ мамырыгъэрэ» оперэм елэжьырт (Толстой и роман цIэрыIуэм ипкъ иткIэ). Юрэ илъэсищи ирикъуатэкъым абы щыгъуэ. Композитор цIэрыIуэр щIалэ цIыкIум дэджэгурт, тригъэурт. Дауи, абы и пщIыхьэпIэ къыхэхуэртэкъым илъэс плIыщI дэкIа нэужь, а щIалэ цIыкIум «Зауэрэ мамырыгъэрэ» оперэр зэригъэувынур.
1942 гъэм фашистхэм Налшык яубыдащ. Темыркъан Хьэту партизанхэм яхыхьащ. Илъэс щэщIым итт абы и ныбжьыр, бийм Iэрыхьэу щаукIам.
Музыкэм ухуеджэнуи апхуэдэ зэмантэкъым зауэ нэужь илъэсхэр. Темыркъан Юрэ игу къегъэкIыж: «Къалэ хадэм тхьэмахуэ къэс щыджэгурт оркестр. Абы дедэIуэн щхьэкIэ, паркым дыкIуэрт зэныбжьэгъу цIыкIухэр, ауэ абы щызэхэтх музыкэм сигу къызэрыщIиубыдэ щыIэтэкъым. Музыкэм сыдезыгъэхьэхар си япэ егъэджакIуэ Дашков Валерийщ. Музыкант сыхъуамэ, фIыщIэр псом япэ зыщыслъа-гъур абы дежщ».
Налшык дэт музыкэ еджапIэм щIэтIысхьащ Юрэ япэщIыкIэ, итIанэ щеджащ Ленинград дэт курыт музыкальнэ школым.
И егъэджакIуэхэм ящыщ зым и цIэ ириIуэрейщ Темыркъаным - ар Ленинградщ. Консерваторэм щигъуэта щIэныгъэмрэ щэнхабзэмрэ нэхърэ нэхъ мащIэкъым къалэ дахэм и театрхэм, концерт залхэм, филармониехэм абы щигъуэта зыузэщIыныгъэр.
Ленинград консерваторэм щезыгъаджэхэм гу лъатащ студент щIалэщIэр дирижёр IэщIагъэм кIуэ пэтми зэрыдихьэхым (абы хуеджэн мурад иIэххэтэ- къым езым, ар зыми къалэн къыщищIатэкъым). Альтист IэщIагъэ игъуэтауэ, консерваторэр 1962 гъэм къиухащ Темыркъан Юрэ, итIани дирижёр IэщIагъэм Мусин И. А. деж щыхуеджэн зэпигъэуакъым.
Максим Горький и цIэр зезыхьэ Драмэ театрым и оркестр цIыкIум щыджэгурт ар (дирижёри зэзэмызэ хуэхъурт). Абы щыгъуэщ Юрэ Лавров Кириллрэ Стржельчик Владиславрэ ныбжьэгъу щахуэхъуар - я щIалэгъуэт щыми, гуращэ лъагэхэм хуэпабгъэрт. Юрэ кIэлъыплъ зэпытт Товстоногов Георгий и лэжьэкIэм (абы и дерсхэр Юрэ къыхуэщхьэпэжащ, «Евгений Онегин» оперэр щигъэувам щыгъуэ).
1966 гъэм Темыркъан Юрэ дирижёр дипломыр къратащ, Оперэ театр ЦIыкIум ирагъэблэгъащ. Дирижёр хъуа нэужь, Юрэ япэ дыдэ игъэувар «Травиатэ» оперэрщ.
А гъэм и дыгъэгъазэ мазэм Темыркъан Юрэ къыхуагъэфэщащ дирижёрхэм я Союзпсо конкурсым и лауреат цIэр - мащIэт апхуэдэ дирижёр абы щыгъуэ зыцIыхур, ауэ псоми щIэх къагурыIуащ гъуэгуанэ кIыхь къызыщIэлъ дирижёр ахъырзэман къызэрыунэхуам.
1967 гъэм Темыркъан Юрэ Ленинград филармонием и симфоническэ оркестрым и унафэщI хъуащ - апхуэдэ дзыхь кърагъэзащ Союзпсо зэпеуэм щытекIуа дирижёр щIалэм. Илъэс 28-м щхьэдэха къудейт Юрэ абы щыгъуэ.
ИлъэсипщIкIэ IэщIэлъащ абы Ленинград филармонием и симфоническэ оркестрыр - «Темыркъаным и илъэсипщIкIэ» йоджэ а лъэхъэнэм. Абы щыгъуэщ дирижёр Темыркъан Юрэ щигъэлъэгъуар Рахманиновым и ЕтIуанэ симфониер, Стравинскэм и «Петрушкэр», Равель и «Дафнисрэ Хлоерэ» сюитэр, Прокофьевым и Классическэ симфониер - абыхэм ящыщ дэтхэнэми хыболъагъуэ дирижёр щIалэм и хъэтIыр, щызыхыбощIэ абы и Iэдакъэ къыщIэкIа лэжьыгъэ хьэлэмэтхэр зыми зэремыщхьыр, зыми зэрыхэмыгъуащэр. Темыркъаным абы щыгъуэ къытригъэзэжауэ щытащ Шостакович и Ебланэ симфонием, ауэ ар нэгъуэщI къэралхэм пшэ мыхъуну жызыIаи щыIащ, зауэм зэриIэужьыр щхьэусыгъуэ ящIри. Юрэ едэIуакъым апхуэдэ псалъэмакъхэм, игу зэгъакъым а симфониер хамэ къэралхэм щигъэIуху - дирижёрым и цIэр абы нэхъри лъагэ дэхъуащ. Нью-Йорк газетым абы щыгъуэ итхыгъащ: «Фигу ивубыдэ абы и цIэр - Темыркъан Юрэ!» Абы и ужькIэ куэд дэмыкIыу Темыркъан Юрэ ябгъурыуващ дуней псом щыцIэрыIуэ дирижёр нэхъ Iэзэ дыдэхэм.
Темыркъан Юрэ дирижёр къудейкъым, ар зыхэмызагъэ гъуазджэ лIэужьыгъуэ гъуэтыгъуейщ: сурэтыщI Iэзэщ, актёр IэщIагъэми хуэIэрыхуэщ. ПсэлъэгъукIэ сыт и уасэ Юрэ: зэи утезашэркъым абы иIуатэ хъыбархэм, сыт щыгъуи пфIэщIэщыгъуэщ ахэр, узыIэпашэ - жыпIэнурамэ, «Андронников етIуанэщ». Дирижёр IэщIагъэм зримытатэмэ, режиссёр хъуну къыщIэкIынт Темыркъаныр - ар хьэкъ къытщищIащ Кировскэ театрым «Евгений Онегин» оперэр щыщигъэувам. «Сыт нэхъ удэзыхьэхыр?» - жаIэу къеупщIахэмэ, абы нэхъапэм ярит жэуапыр зыт: «Музыкэм». Иджы мыпхуэдэ жэуапщ яритыр: «Музыкэмрэ театрымрэ».
ПЕТРОВ Андрей,
композитор. 1988 гъэ
Газетхэм ятхахэр
Партитурэм зы мэскъалкIэ текIыркъым Темыркъаным и оркестрыр. Телъыджащэщ дирижёр Темыркъан Юрэ и лэжьыгъэр. Япэ макъамэм щыщIэдзауэ, абы итхьэкъуащ залым щIэсхэр. Концерт нэужьым щIэх зэпыуакъым абы иращIэкIа Iэгуауэр.
«Эль Паис», Испание. 1981
* * *
Ленинград оркестрым зригъэузэщIащ дирижёр Темыркъан Юрэ, абы пэхъун оркестр куэд бгъуэтынукъым. Ар зи унафэ щIэт дирижёрым хуэфащэпсщ - аращ абы зезыгъэузэщIар, дамэ къытезыгъэкIар.
«Свенска дагбладет»,
Швецие. 1971
* * *
«Токио Буна Каикон» концерт зал зыкъизыхым щызэрагъэцIыхуащ японхэм Темыркъан Юрэ. Апхуэдэ концерт я щыпэлъагъут японхэм - псори дитхьэкъуащ дирижёр телъыджэм. Хыугъахъуэ, Темыркъан!
«Асахи», Японие. 1974
* * *
Ленинград къалэ щIэращIэщ. Абы хуэфащэщ Темыркъан Юрэ зи унафэщI оркестрыр - абы и джэгукIэр зэрыбгъэщIэгъуэнур пщIэркъым. Дирижёрыращ ар зи фIыщIэр.
«Нью-Йорк пост», США. 1977
* * *
Гъуазджэм и щэху псори зыщIэ, оркестрыр абы хуэзыунэтI, хуэзыгъэIущ дирижёрщ Темыркъан Юрэ.
«Врадини», Алыдж. 1978
* * *
Кировскэ театрым и оркестрым сыт и лъэныкъуэкIи узыIэпешэ: зы макъ лей щызэхэпхынукъым, абы хэс музыкантхэр псори зэрощIэ, я бзэр зэтохуэ, я пшыналъэр гъэхуащ - Темыркъанращ а фIагъ псори оркестрым хэзылъхьар.
«Висбаденер Магблатт», ФРГ. 1979
* * *
«Евгений Онегин» оперэм зыщиузэщIащ Кировскэ театрым, зыми еплъыт хъунукъым ар, апхуэдизкIэ хьэлэмэтыщэщи. Хьэлэмэтыщэщ Темыркъан Юрэ и оркестрым абы щигъэIу, ар «зэрихуапэ» пшыналъэр.
«Дейли телеграф»,
Инджылыз. 1987
* * *
Темыркъан Юрэ жьы зыщIэт, зи Iэпкълъэпкъыр жан, зи гурыщIэр куу музыкантщ. Ардыдэр хужыпIэ хъунущ ар зи унафэщI оркестрми.
«Джумхуриет»,
Тырку Республикэ. 1990
Iэнкун сыщIэхъуар
Струннэ квартет стхын мурад сщIат. Адыгэхэм къадэгъуэгурыкIуэ пшыналъэр лъабжьэ хуэсщIмэ, квартетыр бзафIэ, гъэщIэгъуэн хъун хуейуэ къэслъытащ. ИтIани, си лэжьыгъэр сыубла нэужь, си щхьэм къихьащ: европей музыкэм еплъытмэ, Къэбэрдейм и макъамэ щэнхабзэм зэкIэ зэрызиужьа щыIэкъым (пасэрей адыгэ уэрэдыжьхэм я гугъу сщIыркъым - ахэр телъыджащэщ!). Налшык къащыгурымыIуэмэ-щэ си квартетыр, абы и пщIэр яхуэмылъытэмэ-щэ - арат Iэнкун сыщIэхъуар. Шэч къызэрысхьыжар жесIащ ГъуазджэмкIэ управленэм и унафэщIым. Ар цIыху губзыгъэт, жыжьэ плъэфырт. Си гур фIы къысхуищIыжащ абы: «УщIемыгъуэж, тхы узэрыхуейуэ; уи квартетыр иджыпсту зэхэдмыщIыкIми, абы хуэфащэ пщIэ хуэтщIыф дыхъунщ нэхъ иужькIэ».
Апхуэдэ чэнджэщ къызэзытар, квартетым сытезыгъэгушхуар Темыркъан Хьэтущ. Ар Хэку зауэшхуэм хэкIуэдащ - фашистхэм яукIащ.
ПРОКОФЬЕВ Сергей,
композитор. 1947 гъэ
Темыркъан Юрэ и адэ Хьэту. 1940 гъэ
Юрэрэ абы и анэ Къардэн Блинэрэ. 1999 гъэ