Зэхыхьэ гукъинэж

Кэнжэ къуажэм ищхъэрэкIэ къыпэщылъ губгъуэм Мамийхэ я лъэпкъ зэхуэс зэрыщрагъэкIуэ­кIы­нум и хъыбарым нэхъ пасэу щыгъуазэ сыхуи­щIат «Адыгэ псалъэ» газетым и унафэщI, Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ ХьэфIыцIэ Мухьэ­мэд. Мыпхуэдэу зы­къыс­хуигъэзат Мухьэ­мэд: «Кэнжэ дэт ЩэнхабзэмкIэ унэм и унафэщI Мамий Заретэрэ ди республикэм фIы­уэ къыщацIыху, макъамэтх, уэрэджыIакIуэ Iэзэ Мамий Аслъэнрэ телефонкIэ запыщIи, уэ лъэпкъ зэхуэс куэдым ущыIащ, ахэр зэрырагъэкIуэкI щIы­кIэм фIыуэ ущыгъуазэщи, уи чэнджэщ ехьэлIэ», - жиIэри.

Апхуэдэу зы­зэпыт­щIэу дызэпсэлъа нэужькIэ, сэ хьэкъ сщыхъуащ Ма­мийхэ  я лъэпкъ зэхуэсыр икъукIэ екIуу зэрырагъэкIуэкIынур икIи абы сакъы­хэхутэныр, зыщысплъы­хьы­ныр си плъа­­пIэ ­хъуат, а Iуэхур къет­хэкIы­жы­ныр си пщэ къыдамылъхьэу, нэ­гъуэщI корреспондент ирагъэувэлIэнкIэ зэрыхъунуми тIэкIу сри­гу­завэу хуе­жьат.
АрщхьэкIэ, зи гугъу тщIы зэхыхьэр къыщыблагъэм, ХьэфIыцIэ Мухьэмэд сриджэри, Мамийхэ я зэхуэсыр зэрекIуэкIа-сытхэр тхыжы­ныр къызэрыстригъахуэр къызжиIащ, уеблэмэ езыри назэрыхыхьэнур къыхигъэщащ.
Арати, тхьэмахуэ махуэр, Мамийхэ я лIакъуэр щы­зэхы­хьэр, къэблэгъащ.

Гъуэгум сыздытетым

 ЩыщIидзэ дакъикъэм сы­нэмысмэ емыкIуу къэслъытэрти, машинэ цIыкIум зиздзэри сыщIэпхъуащ. Кэнжэ къуажэкIэм сыблэжауэ, Щхьэлыкъуэрэ Каменкэрэ я зэхуаку дэлъ ­гъуэгу зэхэкIыпIэр си гъуа­зэу сыздэкIуэм, адыгэ фащэ екIукIэ зэщыхуэпыкIа шууитI къызэрысхуэжэм гу лъыстащ. Абдеж сигу къэ­кIащ: «Губгъуэм сищ­хьэ­рыухьу сит нэхърэ, щIалэхэм сеупщIынщ» жысIэ­ри икIи нэхъ хуэм зысщIащ. ШууитIыр къыщыблэгъапэм, зыкъызэкъуэсхащ.
- Мамийхэ я лъэпкъ зэхуэсра фыздэкIуэр?
- АтIэ!
- Дэнэ дежу пIэрэ щекIуэ­кIыр?
- Ди яужь иту накIуэ! - жаIащ абыхэм.
Сыздэжэм солъагъу щIалитIым здрагъэзыха уэхымкIэ нэгъуэщI машинэхэри зэкIэлъхьэужьрэ зэкIэлъы­пIащIэу зэрежэхыр. Аддэ жыжьэу жьым дэхуарзэу къыщыбыб бэракъ щхъуэ­кIэплъыкIэхэри зи щхьэр лъагэу Iэта пщыIэ абра­гъуэхэри щыхьэт техъуэрт абдеж зи гуфIэгъуэр зыгъэлъэпIэну цIыхухэр зэры­щызэхуэсым.

Дыгъэ  гуащIэмрэ макъамэ  екIумрэ

Фермэ къагъэщIэрэщIэжам и гупэм деж иIэ щIы IэнэщIышхуэм зэпэплIимэу къраIулIэкIа пхъэшыкъумкIэ къыпагъэлеикIа «пщIантIэми» абы къегъэщIылIа Iэгъуэблагъэми щызэхэзекIуэ цIыхухэр апхуэдизкIэ нэжэгужэт, зы гуфIэгъуэшхуэ гуэрым къызэщIиIэтэм хуэ­дэ­ти, зыхэсщIащ къэслъыхъуам сакъызэрыхэхутар.
Лъэпкъ зэхыхьэм и зэ­хэублакIуэ нэхъыщхьэхэм ящыщ, абы ипэкIэ телефонкIэ сызэпсэлъа Мамийхэ Заретэрэ Аслъэнрэ сыщылъыхъуэм, гу лъызотэ утыкуш­хуэм ипщэкIэ щыIэ и нэзым щызэщIаIэта пщыIэ абра­гъуэхэм я лъабжьэхэм бы­сымхэри хьэщIэхэри зэры­щы­зэIущIэм, фIэхъус-сэ­ламхэр зэрыщызэрахым.
Си щхьэкIэ зэхуэсым и щIэдзэгъуэ-и гуащIэгъуэм сызэрыхэмыкIыжам сыщыгуфIыкIащ. Сыщы­щIэуп­щIэм, Зарети сагъэлъэ­гъуащ. Ар адэкIэ-мыдэкIэ щыIэбэ и Iыхьлыхэм ябгъэ­дыхьэрти, зыгуэрхэр яж­ри­Iэурэ къыIукIыжырт, мыд­рейхэм яхыхьэрти, япсэ­лъылIэрт. «Ауэ щыхъукIи, зыхуэзгъазэу щхьэ зэран сыхъун хуей, зыкъезгъэлъагъун къудей папщIэ?» жысIэри, журналист Iуэху­хэм яужь сихьэжащ: сурэттехыр, къалэмымрэ тхы­лъымпIэ кIапэмрэ къэзгъэ­хьэзыращ.
Махуэм и зыкъэIэты­гъуэ­рэ дунейм и щIэрэщIэгъуэу мы щIыпIэм ды­щызрихьэлIа гъэмахуэкум цIыхухэм закъыхуигъазэ хуэ­дэт: «Сэщ­хьу, зыщыфIэти дыгъэпсми зыщыхэв­гъапскIэ, щIыуэпсми фыщы­хэ­сыхь!» - къажриIэурэ.
МэкъупIэ зэщIэгъэкъэбзар, дыгъэр гуащIэу зы­хэпсар, удз гъужам и мэ гуа­кIуэмкIэ къытIущIащ. Ма­къамэ дахэр къызэрыIуу, пщIантIэку гъуафэм и лъэныкъуитIымкIи зэуэ щы­зэхэуващ адыгэ фащэ екIухэмкIэ зэщыхуэпыкIа щауэхэмрэ пщащэхэмрэ, я щыгъын дахэхэр уафэгум кърих нурыбэм пэцIуужрэ зэщIэлыдыжу. Абыхэм хьэ­щIэхэмрэ бысымхэмрэ пэIущIэ пежьэ хуащIу арат.
Зыр хьэтиякIуэу, адрейм ажэгъафэ теплъэ иIэу щIалитI утыкум къохьэ. Япэ­рейм пщащэхэм ящыщ зыр къыдешри, макъамэм де­кIуу къегъэудж. Ар дешэж­ри, етIуанэу къытригъэхьа хъыджэбзыр пэщыт щIалэм къыдегъафэ.
ПщIантIэкум щекIуэкI­хэм я мыхьэнэри, езы тхьэ­лъэIу-зэ­хыхьэм зэрыщIидзари къы­­зэхуэсахэм къыгура­гъаIуэ зэхыхьэм и курыхыр къы­зэIузыха ныбжьыщIэхэу Мамий Казбекрэ Тхьэлыджокъуэ Сюзаннэрэ. Жы­пIэ­нурамэ, а тIум а махуэм лъэкI къагъэнакъым концертрэ ­хъуэхъу щIыкIэу зэ­хэухуэна теплъэгъуэхэр екIуу зэкIэлъа­гъэкIуэнымкIи къэпсэлъапIэм къихьэ­хэм гуапагъэ хэ­лъу яхущы­тынымкIи.
Лъэпкъым я нэхъыжь Мамий Борис хъуэхъуа иужь­кIэ, дин Iуэхухэм хуеджа Мамий Ахьмэд къызыхэкIа я лIакъуэм щыщу дунейм ехыжахэм папщIэ дыуэ яригъэщIащ къызэхуэсахэм.
ЗэIущIэм къыщыпсэлъащ Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ, «Адыгэ псалъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэ ХьэфIыцIэ Му­хьэ­мэд, композитор Хьэ­Iупэ ДжэбрэIил, тхыдэдж Бейтыгъуэн Сэфарбий, «Эльб­рус» тхылъ тедзапIэм и унафэщI, усакIуэ Ацкъан Руслан, тхакIуэ Джэрыджэ Арсен, лъэпкъым и нэхъыжь Мамий Борис, Иорданием ­къикIа Дзыгъуэнэ Хьэний, Кэнжэ къуажэ ад­ми­нистрацэм и тхьэмадэ Пщы­нокъуэ Олег, жылэдэс нэ­х­ъы­жьыфI­хэм ящыщу Унэ­жо­къуэ Борис, ЖьэкIэ­мыхъу Борис, ЛIуп Владимир сы­мэ, нэгъуэщIхэри.
Зэхыхьэм и етIуанэ Iыхьэ­ри нэгузыужьт. ПщIантIэм    и зы плIанэпэм къыщызэ­Iуаха гъэлъэгъуэныгъэм, адыгэм ижькIэрэ къыде­кIуэкIыу щыта Iэмэпсымэ­хэр здыщ­рагъэувэкIам, бзылъ­­хугъэхэмрэ ныбжьы­щIэ­хэмрэ ирагъэблэгъащ. ЛIэ­щIыгъуэ блэкIахэм я Iэужь лъапIэу нэри пэри зыхь хьэпшып гъэщIэ­гъуэн­хэр зищIысым, абы­хэмкIэ ягъэзащIэу щыта лэ­жьыгъэхэм жьэнахуэу теп­сэлъыхьащ Мамийхэ я тхьэлъэIу-зэ­хыхьэм къахуе­блэгъа, и кIыхьагъкIи къа­дыхэта этнограф ЦIыпIынэ Идар.

Мамийхэ  я  тхыдэм щыщ напэкIуэцIхэр

Мамийхэ я лIакъуэр Къэ­бэрдейм къызэрыщы­хутауэ щыта щIыкIэм, иужькIи зэрызыщаужьам къы­зэ­хуэ­сахэр щыгъуазэ ­хуа­щIащ Мамийхэ Заретэрэ Аслъэнрэ.
Кэнжэ дэс унагъуэ 76-ри, Тэрч щIыналъэм хыхьэ Дей къуажэм щыпсэу унагъуи 7-ри, Бейтыгъуэн Сэфарбий «Кабарда в фамилиях» и тхылъ гъэщIэгъуэным зэритымкIи ижькIэрэ Мамийхэ къадекIуэкI хъыбархэм къы­зэ­ры­хэщыжымкIи, къы­зы­тепщIыкIыжар Мухьэрбэч и къуэхэу Исуфрэ Исхьэкъ­рэщ (мыхэр бжьэдыгъу адыгэ лъэпкъым къыхэкIахэщ, иджырей Усть-Лабинск къалэр здэщыт щIыпIэм пэгъунэгъуу щыпсэуахэщ).
Урыс-Кавказ зауэр и кIэм щынэблагъэм зэхэзехуэн ящIа адыгэ лIакъуэхэм я щхьэр здахьын ямыщIэу, хэти бгы гъуанэхэм зыда­гъапщкIуэрт, мыдрейхэм я нэхъыбапIэми Тыркур я плъа­­пIэт.
Урыс офицер зыIэщIэукIа Исхьэкъи и лъахэр ибгынэн хуей хъуащ. Ауэ, Тыркум кIуэну зызыгъэхьэзыра адрей и къуэшхэм ядимыIыгъыу, КъэбэрдеймкIэ къиунэтIащ. И къуэш нэхъыщIэ Исуфт и ужь къиувари, а тIур Псыхуабэ деж щызэ­рихьэлIэжащ. Еша-елIауэ къыздэкIуэхэм, «Шыпш- хьэб­лэкIэ» зэджэу щытам деж тIэкIу зыщагъэпсэхуну щетIысэхащ.
Хъыбарым къызэры­хэ­щыжымкIэ, къыздэщыхута щIыпIэм и дахагъэмрэ щып­сэу цIыхухэм я гу къабзагъэмрэ дахьэхри, Исуф абдежым къыщынащ, иужькIи унагъуи щыхъужащ. Ауэ Исхьэкъ Къэбэрдей щIыналъэм нэхъри кIуэцIрыкIащ. Махуэ зыбжанэ дэкIри, Псыдахэ жылэ цIыкIум деж къыщыхутащ (а лъэхъэнэм а къуажэр Къэбэрдейм хыхьэу щытащ, иджы Ингуш (Мышкъыш) Республикэм и щIыналъэм итщ, «Пседах» цIэр зэрихьэу).
Исхьэкъ а щIыпIэм Хьэ­мыкъуэ зэкъуэшхэр бысым къыщыхуэхъуащ, ахэр ныбжьэгъу къищIащ. Зэман дэкIри, я шыпхъур щхьэ­гъусэу къишащ. А тIум бынитI зэдагъуэтауэ (щIалэм Джэ­рий, хъыджэбзым Даухъан фIащат), и къуэр илъэс 12 щрикъум, Исхьэкъ дунейм ехыжащ, и ныбжьыр илъэс 50-м иту.
Ауэрэ здекIуэкIым, Къэ­бэр­деишхуэм щыщ бзылъ­хугъэ гуэр Псыдахэ дэс и шыпхъум деж хьэщIапIэ ­кIуащ (тIуми я цIэхэр яIэщIэ­гъупщыкIыжащ). Джылахъ­стэней ежьар Исуф благъэ къыхуэхъуахэм ящыщ гуэрти, Исхьэкъ щыщIэуп­щIэм, Iуэхур зытетыр къыж­раIащ: илъэс зыбжанэ ­хъуауэ дунейм зэрехыжари, и бынитIыр я анэ дэлъхухэм зэ­рызрашэлIэжари, я унэ­цIэр къызэрыратари. Абдежым хьэщIапIэ кIуа цIыхубзыр къэгубжьащ, «Ап­хуэдэ лIакъуэцIэ ягъэ­кIуэдыр?!» - жиIэри. Абы сабийхэмрэ я анэмрэ зригъэцIыхуащ, къуа­жэ старшинэм деж ахэр ишэри я унэцIэри къа­рыригъэтыжащ.
А лъэхъэнэм урыс пащ­тыхьым и унафэкIэ къуажэ цIыкIухэр зэхагъэхьэжурэ нэхъ инхэр къызэрагъэ­пэщырт. Исуф зыдэса Шыпшхьэбли зэбграгъэIэпхъукIырт. «Дэфтэрхэм къы­зэрыхэщыжымкIэ, 1865 гъэм Шыпш зэкъуэшхэу Мыхьэмэт, Нахъуэ, Умар, Исмэхьил сымэ я гъусэу унагъуэ 40-р Шыпшхьэблэ кърагъэIэпхъукIри, Къуэ­шыркъуей (Кэнжэ) къуажэм къыдагъэтIысхьащ. Абыхэм яхэтащ Мамийхэ Исуф, Iимам, Заурбэч сымэ» (Бейтыгъуэн С. «Кабарда в фамилиях», 77-нэ напэкIуэцI).
Джылахъстэнейм хьэ­щIа­пIэ щыIа цIыхубзым ­Исуф и бынунэр щигъэIэпхъуэ лъэхъэнэм ирихьэлIэу къигъэ­зэжати, Исхьэкъ къы­­щIэна  и уна­гъуэм и ­хъыбарыр    къа­хуихьыжащ. ­Исуф, ­Къуэшыркъуей къуа­жэм дэ­тIыс­хьа иужькIэ, и ­къуэш бынхэр зришэлIэжын мурадыр иIэу, Тэрч адрыщIкIэ кIуауэ щытащ, ар­щхьэкIэ я нысэр, Хьэ­мыкъуэ­хэ я ­пхъур, абы­кIэ къыхутегъэхьакъым (Дей­ къуажэм щыпсэуа Мамий Билал къызэриIуэтэжамкIэ).
Мы зэманым Исуф къы­тепщIыкIыжахэр уна­гъуэ  76-м нызэрыхьэсауэ Кэнжэ ­къуажэм щопсэу, Исхьэкъ къытехъукIыжахэр Тэрч щIы­налъэм хыхьэ Дей жы­лэм унагъуи 7 щызэрыгъэхъуауэ дэсщ.

ТхьэлъэIу-зэхыхьэм и  кIэухым

ИщхьэкIэ къызэрыщыхэдгъэщащи, Мамийхэ я лъэпкъ зэхуэсым пасэрей щIыкIэм тету щагъэлъэ­гъуащ адыгэ­хэм куэд щIауэ къыддэгъуэгурыкIуэ хабзэхэм ящыщ зыбжанэ. Ахэр къекIуэлIахэм щIэщыгъуэ ящыхъуащ икIи ягу ирихьащ. Псалъэм папщIэ, хьэпшып зэмылIэужьыгъуэхэр щагъэджэгуа кхъуей­п­лъыжькIэрыщIэм зе­зып­щыта ныбжьыщIэхэм я зэпеуэкIэр апхуэдизкIэ дахэу къызэрагъэпэщати, зы­лъагъу псоми я нэхэр тедиями ярейт.
Зэхыхьэр ягъэбжьыфIащ республикэм щыцIэрыIуэ уэрэджыIакIуэхэу Тхьэгъэ­лэдж Светланэ, Хьэкъул Оксанэ, ТхьэкIумащIэ Аслъэн, Хъусин Анзор, Мамий Аслъэн сымэ, нэгъуэщIхэми.