Адыгэр сыт щыгъуи япэ итыпхъэщ

Апхуэдэ къыхуеджэныгъэм щIэту и гъащIэр ихьащ бэнэкIэ хуитымкIэ дунейми Олимп джэгухэми я чемпион Аталай (Нагъуэ) Мэхьмуд. Тыркум къыщалъхуа икIи щыпсэуа шапсыгъ щIалэм зэи игу ихуакъым къызыхэкIа лъэпкъымрэ адэжь Хэкумрэ.

Мэхьмуд и адэшхуэр шапсыгът, анэшхуэр - къэбэрдейт. Урыс-Кавказ зауэм иужькIэ адэжь Хэкур 1893 гъэм ирагъэбгынащ икIи я Нагъуэ унэцIэр зыхэхуа тыркухэм АталайкIэ ирагъэхъуэжащ. Арат и натIэр Уэсмэн къэралыгъуэм къыщыхута дэтхэнэ зы хэхэсми. Абыхэм сабийуэ къыздаша Ибрэхьим и ныбжьыр илъэсибл ирикъуа къудейми, фIы дыдэу и гум къинащ Кавказым и къуршыщхьэ тхъуахэр, тенджыз ФIыцIэ Iуфэ зэщIэгъагъэр, зэрыпхъуакIуэхэм къращIылIа лъапсэрых зауэр. Хэкур залымыгъэкIэ уагъэбгынэфынущ, уи унэцIэр уагъэхъуэжыфынущ, укъызыхэкIа лъэпкъри уагъэбзыщIыфынущ, ауэ гум илъыр зыми къыхуихынукъым. Ибрэхьим и унагъуэм щызекIуэр адыгэ хабзэмрэ зэхэтыкIэмрэт, зэрыщыпсалъэр анэдэлъхубзэрт. Аращ зыщIипIыкIари Тыркум и Чоракъ щIыпIэм 1934 гъэм гъатхэпэм (мартым) и 30-м къыщалъхуа, дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа и къуэ Мэхьмуди.
Хамэ щIыпIэ къыщыхъуа дэтхэнэ зыми хуэдэу, абы и гъащIэ гъуэгур езым иубзыхужащ, гугъуехьымрэ хьэзабымрэ къапимыкIуэту. Iэмалыншагъэм къыхилъхьа ерыщагъымрэ бэшэчагъымрэ Мэхьмуд и ехъулIэныгъэ инхэм я лъабжьэ быдэ хъуащ икIи Олимп лъагапIэм нашэсащ.
«Си ныбжьыр илъэсипщI щыхъум щыщIэдзауэ, утыку сыкърашэурэ сагъэбэнащ, - игу къигъэкIыжырт шапсыгъ щIалэм. - Апхуэдэт дэтхэнэ адыгэ сабийри. Къуажэм хьэгъуэлIыгъуэ е губгъуэ лэжьыгъэхэм (вакIуэдэкI, гъавэ къехьэлIэжыгъуэ…) ехьэлIа дауэдапщэ гуэр къыщыхъуамэ, Iэмал имыIэу дыщызэрагъэбэнырт. Абыхэм ди Iэпкълъэпкъыр япсыхьырт, утыкум екIуу дитыфу драгъасэрт икIи текIуэныгъэм и IэфIагъыр щызыхэтщIэрт».
Шэч хъэлъкъым, Мэхьмуд апхуэдэ зэхьэзэхуэхэм къахэжаныкIыу зэрыщытам. Армырамэ, гу къылъатэу спорт иным хашэнтэкъым.
И ныбжьыр илъэс тIощIым щIигъухукIэ Аталай (Нагъуэ) Мэхьмуд зыщигъэсар щалъхуа щIыпIэращ. Дзэм ираджа иужькIэ, хуабжьу и насып къикIащ: Европэм и чемпион Жандемыр (Гугъэжь) Адыл и гупым хэхуащ.     БэнакIуэ цIэрыIуэм и лъэпкъэгъур (езыри шапсыгът) адрейхэм къахигъэщхьэхукIащ икIи и зэфIэкI, Iэзагъэ псори бгъэдилъхьэну хущIэкъуащ. «Догу (ГъукIэ) Яшар игъэсащ Жандемыр (Гугъэжь) Адыл, иужьым сэ сигъэсэжащ, - жиIэрт Мэхьмуд. - Яшар тIуми куэд дигъэщIащ, аращ ди егъэджакIуэ нэхъыщхьэу щытар. Сэ иужькIэ згъэсэжахэми, адыгэ бэнакIуэ Iэджэ спортым къыхашащ икIи ди пщIэр лъагэу яIэтащ».
Гу лъытапхъэщ мы Iуэхугъуэм: Тыркум къыщыхъуа адыгэ сабийхэр куэдрэ я нэIэ щIэхуэрт бэнэкIэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ Европэми, дунейми, Олимпиадэхэми ехъулIэныгъэшхуэхэр щаIауэ, иужькIэ тренер IэнатIэм пэрыува ди лъэпкъэгъухэм. Апхуэдэ щIыкIэкIэ зэрымыгъэгъуащэу зэрыIыгът, зэрыгъэгушхуэрт, текIуэныгъэхэм хуэкIуэрт.
Аталай (Нагъуэ) Мэхьмуд япэ ехъулIэныгъэ иныр щызыIэригъэхьар и ныбжьыр илъэс тIощIрэ тхурэ хъуа иужькIэщ. 1959 гъэм ар Тыркум и чемпион хъуащ. Ущыпсэу къэралым ущытекIуэныр апхуэдэу мыехъулIэныгъэ инуи къызыщыхъун щыIэщ. АрщхьэкIэ зыщыгъэгъупщэн хуейкъым а лъэхъэнэм Тыркур бэнэкIэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ дуней псом щытепщэу зэрыщытар. ИкIи абы и гуп къыхэхам ухэхуэныр хуабжьу нэхъ гугъут, хамэ къэрал куэдым къикIахэр къыздрихьэлIа зэхьэзэхуэхэм ущытекIуэн нэхърэ. Тыркум щытепщэр дуней псоми щылъэщынут. Нэхъыщхьэр абы и гуп къыхэхам хэхуэнырт, къэралым узэрыщынэхъыфIыр къэгъэлъэгъуауэ.
1959 гъэм къыщыщIэдзауэ Мэхьмуд хузэIуха хъуащ дунейпсо ехъулIэныгъэхэм я бжэр. Тыркум и командэ къыхэхам и щIыхьыр ихъумэу а илъэсым ар щытекIуащ  Бейрут щызэхэта Средиземнэ тенджыз Iуфэм Iус къэралхэм я зэпеуэм. Абы «олимпиадэ цIыкIукIэ» еджэрт. ИужькIэ а ехъулIэныгъэм къытригъэзэжащ. Щэнейрэ бжьыпэр щиубыдащ Балкан джэгухэм, тIэунейрэ Европэм и вице-чемпион хъуащ. Апхуэдиз текIуэныгъэм игъащIэ псокIэ ирипагэну ирикъунут дэтхэнэ зы бэнакIуэри. АрщхьэкIэ, Аталай (Нагъуэ) Мэхьмуд нэхъыбэжыр и плъапIэт, ауэ лIы нэсу щыпсыхьар ахэращ.
«Зэгуэрым Балкан джэгухэр Софие щекIуэкIырт, - игу къигъэкIыжырт абы. - Хуабжьу гугъу кIэух зэIущIэ къыспэщылът, си хьэрхуэрэгъур хэгъэрейхэм зэращыщым къыхэкIыу. Утыку сыкъихьэн и пэ, бжэм дипIытIэри си Iэпэхэр пиубэрэжьыкIащ, зы къупщхьэ къутаи хэту. Си Iэр бэгащи, есщIэнур сщIэркъым. Сыбэнэну хьэмэрэ зэпеуэм сыкъыхэкIыну? Финалым сыщытекIуэмэ, Тыркум и гуп къыхэхам бжьыпэр иубыдынущ. Армырамэ, хэгъэрей болгархэр ди япэ ищынущ. Гупсысэ куум сыхэту Догу Яшар къызбгъэдыхьащ: «Сыт ущIыхэплъэр?  - къригъэжьащ си гъэсакIуэм. - Тырку къэралыгъуэм иджыпсту и плъапIэр уэращ. Уадыгэкъэ уэ?!» А псалъэ ткIийхэм гупсысэ хьэлъэр занщIэу сщхьэщахури, тегушхуэныгъэ ин къысхалъхьащ. Абы иужькIэ утемыкIуэу хъурэт?!»
Дауи, Аталай (Нагъуэ) Мэхьмуд и хьэрхуэрэгъур тридзащ, Iэ лъэныкъуэм фIэкIа хуиту къимыгъэсэбэпыфми. Псоми наIуэ ящыхъуащ адыгэхэр къызэримыкIуэтыр икIи я псэр пытыхукIэ бэнэныгъэм зэрыхэтынур.
Гугъуу икIи нашэкъашэу щытащ Аталай (Нагъуэ) Мэхьмуд Олимп чемпионыгъэм зэрыхуэкIуа гъуэгур. 1963 гъэм Болгарием и къалащхьэм щызэхэта дунейпсо зэхьэзэхуэм тыркухэр ещанэ увыпIэм нэс къекIуэтэхащ. Апхуэдэ зэпеуэ иным япэу хэта Мэхьмуд пэщIэдзэ зэIущIэм щыхигъэщIащ Ираным къикIа Мовахед. Абы кIэлъигъэкIуащ хэгъэрей пелуан Вылчевыр, швед абрагъуэ Енсен. АдэкIи кIуэтэну къыщIэкIынт куржы бэнакIуэ Бериашвилирэ япон атлет Хориутирэ къытемыкIуатэмэ. Абыхэм я зэранкIэ медалыншэу къэна адыгэ щIалэм, иужькIэ «илъ ищIэжащ», зэман дэкIауэ хигъэщIэжри.
ЕплIанэ увыпIэм фIэкIа къимыхьами, ди лъэпкъэгъум и бэнэкIэм куэд дихьэхат. Болгарием къыщыдэкI «Нова свет» газет цIэрыIуэм абы щыгъуэм итхащ: «Шэч къыщIытепхьэн щыIэкъым, Аталай (Нагъуэ) Мэхьмуд зыщIэхъуэпс спорт лъагапIэм и щыгум нэсынущ. Абы и вагъуэр къызэрыщIэкIыр иджыпстуи наIуэу уолагъу».  АрщхьэкIэ а IуэхугъуэфIым иджыри илъэсищкIэ пэплъэн хуей хъуащ.
Олимп чемпионыгъэм щIэбэныну Мэхьмуд Iэмал хъарзынэ къыхукъуэкIащ 1964 гъэм. Тыркум и командэ къыхэхам хэту ар ягъэкIуат Японием и къалащхьэм. АрщхьэкIэ XVIII Олимп джэгухэр абы къехъулIакъым.
А зэманым бэнакIуэхэм я зэпеуэр зэрекIуэкIыр иджыпстурейхэм хуэдэутэкъым. Зэхьэзэхуэм къриубыдэу къуэдыуэ баллих къэзыхьар абы къыхагъэкIырт: очко бжыгъэкIэ текIуам - зы балл, зэрытемыгъэкIуамэ - баллитI, очко бжыгъэкIэ къыхагъэщIамэ - баллищ, къабзэу традзамэ - баллиплI къуэдыуэ хуагъэувырт. Къабзэу текIуам и закъуэт зыкIи зэмытхьэкъур. Мэхьмуд зыхэта килограмм 70-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм бэнакIуэ тIощIэ тIурэ кърихьэлIат. ЯпэщIыкIэ абы очко бжыгъэкIэ хигъэщIащ илъэс ипэкIэ къефIэкIа Совет Союзым щыщ  Бериашвили Зарбег. АдэкIэ ятекIуащ Алыджым къикIа Иоанидис Стефанос, Пакистаным и лIыкIуэ Башир Мухьэммэд, Аргентинэм щыщ Варио Карлос. Абыхэм псоми ефIэкIа пэтми, къабзэу тридзар зырати, къуэдыуэ баллищ иIэ хъуащ. Японием къикIа Хориути Ивао къыщытекIуэм, зэхьэзэхуэм къыхагъэкIащ. Аргуэрыжьти, медалхэм пэгъуэнэгъу дыдэ хъуами, Iыхьэншэу къэнащ.
Токио щекIуэкIа Олимп джэгухэмрэ къыкIэлъыкIуэ илъэсым Инджылызым щыIа дунейпсо чемпионатымрэ дерс гъуэзэджэ къыхихащ Мэхьмуд. Зэпеуэ къэс килограммих-блы кIэрызыгъэхун хуей хъу бэнакIуэм и къарур абы щIилъэсыкIырт икIи мурад ищIащ нэхъ хьэлъэхэм я зэпеуэм хэтыну. Арати, дунейпсо зэпеуэм дыжьын медалыр къыщихьа пэтми, килограмм 78-м нэсхэм яхыхьащ. Абы иужькIэщ текIуэныгъэ нэхъ инхэр щызыIэригъэхьар.
Япэр къыщехъулIар 1966 гъэм США-м щыIа дунейпсо чемпионатращ. И хьэлъагъым «езэуэн» хуэмей Мэхьмуд зэпIэзэрыту зэхьэзэхуэм ирихьэлIащ. И хьэрхуэрэгъухэм яхэтт хэгъэрейхэм ящыщ Кауфман, Ираным икIа Техами, Японием и лIыкIуэ Ватабэ. АрщхьэкIэ, абыхэм къадэкIуэу бэнакIуитху хигъащIэри, адыгэ щIалэр финалым нэсащ. Иджы дыщэ медалыр зыIэригъэхьэн папщIэ къызэринэкIын хуейт дуней псом тIэунейрэ и чемпион совет пелуан гъуэзэджэ Сагарадзе Гурам.
Аталай (Нагъуэ) Мэхьмуд зэрызэпIэзэрытт. И хьэрхуэрэгъу лъэщым къыпикIуэтыну абы зигъэхьэзыртэкъым. КъищынэмыщIауэ, ищIэрт а тIум я зэпэщIэтыныгъэм кърикIуэм зэрелъытар езыхэр зи пашэ Тыркумрэ Совет Союзымрэ я командэ къыхэхахэм гуп зэпеуэм хэт бжьыпэр щиубыдынуми. Ар къигъэдзыхакъым кIэух зэпеуэм ирихьэлIэу температурэ лъагэ иIэ зэрыхъуам. Дохутырхэм къыпаубыдами, ар алэрыбгъум къихьащ. ИкIи псоми наIуэ ящищIащ дуней псом абы хуэдэ зэрытемытыр - дыщэ медалымрэ чемпионыгъэмрэ зыIэригъэхьащ.
КъыкIэлъыкIуэ лъэхъэнэр Олимп джэгухэм зыхуэгъэхьэзырыным хухихащ. Ар Мексикэм кIуащ, и ныбжьыр илъэс 34-рэ хъуами, и къарумрэ зэфIэкIымрэ хуабжьу къигъэгугъэу. ЗэкIэлъхьэужьу абы хигъэщIащ США-м, Италием, Кореем, Ираным, Монголием я бэнакIуэ лъэщхэр икIи финалым нэсащ. КIэух зэIущIэм къыщыпэщIэтт Франджым икIа Робен Даниел. Ар хуабжьу бэнакIуэ щIыкIейт, ауэ абыи Iэмал къыхуигъуэтащ адыгэ щIалэм. ЗэрыщIадзэу ебгъэрыкIуэныгъэ зэкIэлъхьэужь лъэщхэр трикъутэри, Iэнкун ищIащ. АдэкIэ дыщэ медалымрэ Олимп лъагапIэмрэ къыпэплъэрт!
Дуней псоми Олимп джэгухэми я чемпион, Тыркум и чемпионатым пщыкIутхурэ щытекIуа Аталай (Нагъуэ) Мэхьмуд абы иужькIэ бэнэныр щигъэтащ икIи щIэблэр а спорт лIэужьыгъуэ телъыджэм хуигъасэ хъуащ. Илъэс пщыкIутхукIэ пэрытащ а IэнатIэм икIи щIалэщIэ куэд чемпионыгъэм хуэзышэ гъуэгум тригъэуващ. Абыхэм ди лъэпкъэгъу Iэджи яхэтащ икIи дэтхэнэми жриIэ хабзэт: «Уэ уадыгэщ икIи сыт щыгъуи япэ уитыпхъэщ». Аращ езыри и гъащIэм зытетар.
2004 гъэм дыгъэгъазэм (декабрым) и 5-м дунейм ехыжащ. КъыщIэна бынищыр, абыхэм къалъхужахэр къызытехъукIыжа Аталай (Нагъуэ) Мэхьмуд иригушхуэу мэпсэу, къызыхэкIа адыгэ лъэпкъымрэ щыпсэу Тырку къэралыгъуэмрэ я пщIэр яIэту.

ЖЫЛАСЭ Заурбэч.
Поделиться: