«Кавказыджхэм я лэжьыгъэхэр»

Газетеджэхэр щыгъуа­зэ тщIыну ди гуапэщ ­Истамбыл къыщыдэкI «Кавказыджхэм я лэ­жьы­гъэхэр» журналым и зи чэзу номерыр дунейм къы­зэ­рытехьам. БзищкIэ (тыркубзэ, уры­сыбзэ, инджылызыбзэ) зэхэгъэува тхылъхэм адыгэ тхы­дэм тетхыхь щIэныгъэлIхэм я лэжьыгъэщIэхэр ихуащ.
Гу лъывэдгъэтэну ды­хуейт гъатхэпэм къыдэ­кIа номерым къытехуа, тхыдэдж цIэрыIуэ Со­къур Валерэ и тхыгъэу «Политикэ Iуэхум хэ­кIыжын хьэлыр адыгэ тхыдэм къызэрыхэщ щIыкIэр» («Феномен политического отчуждения в исторических судь­бах черкесского народа») зыфIищам. «Политикэ Iуэхум хэкIы­жын» псалъэхэмкIэ адыгэ­бзэм къидгъэзэгъэну дызыхэт жыIэ­гъуэм щытепсэ­лъыхь­кIэ, щIэныгъэлIым гу­ры­Iуэгъуэ ещI ар зи пIэ идгъэувэну ди мурад «политическое отчуждение» урыс терминым ­къригъэкIыр. «Ар политикэ и лъэныкъуэкIэ бжьы­пэр зыIыгъ цIыху­хэм щIыб яхуэгъэзэн, зэращыгугъауэ къэмы­лъытэжын е къыфIэ­мы­Iуэхужын, тепщэгъуэми езы политикэ зэхэтыкIэми арэзы темыхъуэн» хьэлращ. Апхуэдэ щапхъэхэм языхэзу Сокъу­рым къехь адыгэхэр урыс тепщэгъуэм пыщIа хъунымкIэ япэ лъэба­къуэр зыча Къанокъуэ Мэхъэшокъуэ и гъащIэм щыщ пычыгъуэ. Къызэ­рыхъуа щIыкIэм нэгъэсауэ дыщымыгъуазэу, дэ илъэс щиплIым щIигъуауэ дытопсэлъыхь Грозный Иван адыгэхэм къызэрацIыхуа щIы­кIэм. А хъыбарым и Iы­хьэ гуэрхэм мызэ-мы­тIэу газетым и напэ­кIуэцIхэми ды­щы­теп­сэ­лъыхьащ, ауэ тхыгъэр зи IэдакъэщIэкI щIэныгъэлI къызэрымыкIуэм Iуэхугъуэр, тхыдэ пэ­жым зэрыхуэфащэу, Iуэ­рыIуатэбзэ тыншкIэ къеIуэтэжри, нэхъыбэ къэп­щIэнми утрегъэгушхуэ.

ЧЭРИМ  Марианнэ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Къанокъуэ  Мэхъэшокъуэрэ Сулеймэн Телъыджэмрэ

1950 щегъэжьауэ зэфIэува совет тхыдэм къызэригъэлъагъуэмкIэ, адыгэпщхэу Мэхъэшокъуэрэ Елбэздыкъуэрэ 1552 гъэм лъэпкъыр кърым-тэтэрхэм ­кърагъэлыну лъаIуэу Мэзкуу зэрыкIуар урыс пащтыхьы­гъуэм хуэгъэза япэ адыгэ дип­ломат гупыжщ. Щхьэусыгъуэ зэтемыхуэхэм къыхэкIыу, нэхъыбэм политикэм епхауэ, урыс-адыгэ зэхущытыкIэр но­бэми пхэнжу къэзыгъэлъа­гъуэ тхыдэджхэр щыIэщ.

А зэманым зекIуэу щыта къэрал Iуэху зэфIэхыкIэм тепщIыхь­мэ, абыхэм къыхалъ­хьэ «я ­гукъыдэжкIэ гухьэн», «хы­хьэн», «политикэ-зауэ зэгу­хьэ­ныгъэ» жыхуаIэ фIэщыгъэхэр а Iуэхум уритепсэ­лъы­хьыну къе­зэгъыххэркъым. «ПщылIу къэщтэн» («взять в холопы») жы­хуиIэ псалъэхэр къызэрыбгуры­Iуэн хуейр «дамэгъу щIын» («взять в подданство») мы­хьэ­нэмкIэщ, армыхъумэ псалъэм къикI дыдэм тещIыхьауэкъым. Пасэрей уры­сыбзэм и псалъалъэм ­деплъмэ, долъагъу: «пщы­лIыгъэ» («холопство») - пIалъэкIэ къэщтэн; лэжьыгъэ, къулыкъу.
1552 гъэм Сулеймэн Телъыджэм и пащтыхь сэрейм къулыкъу щызыхь адыгэпщ ­Къанокъуэ Мэхъэшокъуэ Иван ЕплIанэ (Грознэм) и лъэныкъуэ къызэрищтар политикэ и щхьэу­сыгъуэкIэ щIэпхъуэжыныгъэ жы­хуаIэм хуэдэщ, политикэ Iуэ­хум хэкIыжын жыхуаIэм и щапхъэу. Тхылъхэр сэбэп мэхъу а еп­цIыжыныгъэм щхьэусыгъуэ хуэхъуар къэтщIэну. Мэхъэшокъуэ и шыпхъу, Сулеймэн и япэ щхьэгъусэ Махидевран сулътIан ­гуащэр, пащтыхьым адрейхэм фIыуэ яхилъагъукIа Хурем (Роксоланэ) сулътIан гуащэм и хьэгъэщагъэхэм япкъ иткIэ Iуа­гъэкIуэтри, иужькIэ щIыпIэ ­пхы­дзам ирагъэшат. Абдеж ­щы­щIэдзауэ Мэхъэшокъуэ Ис­там­был щищIэн щыIэжтэкъым, и шыпхъум къыщхьэщыжу и пщIэр ихъумэжынуи зы Iэмал иIэтэкъым. Куэд дэмыкIыу, абы и шыпхъум и къуэ Мустэфа, илъэс 38-рэ ныбжьым ит, пащ­тыхь тахътэр зыпагъаплъэ щIалэр, къэралым епцIыжауэ ягъэIури, езы сулътIаным и унафэкIэ яукIащ. ХамэщIым щекIуэкI гъащIэр фIыкIэ иухыркъым. Сыт щыгъуи уи щхьэкIэ хэкIыпIэ къэбгъуэтын, уэр-уэру унафэ къэпщтэн хуей мэхъу. ИтIани, хабзэми дуней зэхэты­кIэми елъэпауэу Мэхъэшокъуэм ищIар Уэсмэн къэралыгъуэм, езы муслъымэн дунейм и хъалифу ялъытэ сулътIаным бзаджэу зэреныкъуэкъу Iуэхут.
ЩIэпхъуэжыныгъэм ипкъ иткIэ, Сулеймэныр лейзехьэт, Мэхъэшокъуэм лей къытехьэрт. ПщIэ зиIэ цIыху цIэрыIуэм зэ­рыхуэфащэу, пщыр Мэзкуу щрагъэблэгъащ. Урыс пащты­хьым хуэпэжыну тхьэ иIуэри, 1557 гъэм абы Иван цIэр зэрихьэу чыристан диныр къищтащ. Мэхъэшокъуи, абы и гъуса пщы-уэркъхэри урыс пащтыхьым «адыгэ пащтыхьхэмрэ пщы­хэмрэ» къыхужаIэу ирагъэцIы­хуащ. Уэсмэн сэрейм щиIа пщIэр зригъэгъуэтыжыныр зи мурад Мэхъэшокъуэр псынщIэ дыдэу урыс пащтыхьым и ­кIуэгъужэгъу, чэнджэщэгъу хъури, Тверь щIыналъэм щыщ щIы­шхуэхэр тыгъэу къыIэрыхьащ. «Иван-Магашук-князь Черкас­ский» - арат абы урысхэр къы­зэ­реджэр. 1552 - 1560 гъэхэм я зэ­хуакум ар урыс къулыкъум хуэ­пэжащ. Абы и къулыкъуращ щхьэусыгъуэ хуэхъуар Шэрджэсейм урысхэм я лъэныкъуэр зыIыгъ гуп къызэрыщыунэхуам. 1552 - 1559 гъэхэм я зэхуакум Шэрджэсейм икIыурэ лIыкIуэ-хэр Мэзкуу хэ зэрыкIуам теухуа ­хъыбар щыIэщ: 1552 гъэм и щэ­кIуэгъуэм; 1555 гъэм и шы­щхьэуIум; 1557 гъэм и мэкъуауэгъуэм; 1557 гъэм и бадзэуэ­гъуэм; 1558 гъэм и жэпуэгъуэм; 1559 гъэм и фокIадэм. ЗекIуэхэм хэтахэм тэмакъкIыхьу уакIэ­лъыплъ­мэ, гугъукъым гу лъыптэну а ежьэгъуэхэр псори Къанокъуэ Мэхъэшокъуэ къызэры­зэригъэпэщам.
Сулеймэн Телъыджэм Мэхъэшокъуэр къепцIыжауэ тырку ­къалэхэм къызэрытеуэр зэхиха нэужь, ар къригъэубыдын хуейт. СулътIанхэм я хьэлт диным епцIыжахэр увыIэгъуэ имыIэу кърахуэкIыныр. Мэхъэшокъуэ хьэгъэщагъэхэр зэрихьэу, Шэрджэсейм чыристан диныр къригъэщтэну хуейуэ ягъэIуа нэужь, ар муслъымэн диным и бий ­хъуащ. Къаффэ къалэм щытеуа зауэхэм я зым ар гъэру ­щаубыдри, тырку сулътIаным и унафэкIэ яукIауэ щытащ. Эрмитажым щIэлъщ 1561 гъэм ятха Синодикым щыщ тхыгъэ: «Иу­гъащIэ чыристан диным и щIыхькIэ хэкIуэда, тырку джаурхэм яукIа Иван Амашук Черкасскэм». Иван-Мэхъэшокъуэ зэ­раукIам урыс пащтыхьым и гум удынышхуэ иридзат. ЦIыху куэд зэпцIыжа Грозный Иван, пщым и фэеплъыр ихъумэу, абы и псэм папщIэ мылъку къулъ­шырыфхэм щыхигъэкIыу щытащ.

Пщы Къанокъуэ Мэхъэшокъуэ


СулътIан Сулеймэн Телъыджэ

Пащтыхь Грозный Иван


СулътIан гуащэ Махидевран

СОКЪУР Валерэ, тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат, Мэзкуу дэт ПсихологиемкIэ институту ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием хыхьэм и лэжьакIуэ.
Поделиться: