Хъыбар кIэщI
ХьэтIалэ
Ди хьэблэм дэсащ гъукIэ Iэзэ гуэр, ХьэтIалэкIэ еджэу. «ГъущIым псэ къыпигъакIэми ярейщ» хужаIэу Iэзэт ар. Колхоз гъукIэу арати, имыщI щыIэтэкъым, гуи, пхъэIэщи, къитхъи, адрей бел, хьэмфIанэ жыхуаIэхэм я гугъу умыщIыххэ. Япэу къуажэм урыс шыгу щызыщIар арат. ЗытрищIыкIар Бахъсэн къалэ щилъэгъуа «урыс бричкэ» жыхуаIэрат.
Зы махуэ гуэрым ХьэтIалэ лъащэу кIыщым щIэту, бригадирыр щIохьэри и фIэщу йопщI:
- Уа, ХьэтIалэ, мафIэгу къежьауэ жаIэри, пхуэмыщIыну пIэрэ? – жеIэри.
- МафIэгу жыпIа? – ХьэтIалэ фIэгъэщIэгъуэну, лэжьыгъэр зэпегъэури, бригадирым къоплъ:
- Ар мафIэкIэ зекIуэу арагъэнщ, пэшхьэку тету.
- Аращ-тIэ, щымафIэгукIэ. Апхуэдэ зы диIамэ, дыунат. Шыи выи хэмыту дывэнт, дысэнт.
- Уэлэхьи, ар телъыджэм. Дэнэ апхуэдэ щыплъэгъуар?
- КъалэкIыхьым дэту жаIэ, къижыхьу.
- КIуауэ еплъын хуейщ, - жеIэ ХьэтIалэ.
- КIуэ-тIэ, сэ шы уэстынщ.
Арати, нэхущым шууэ йожьэ ХьэтIалэ, КъалэкIыхьым кIуэну. Къулъшыкъухэм деж ар станцым нос. Плъэмэ, елъагъу Iугъуэ фIыцIэ щхьэщыту, фийуэ къытелъадэ мафIэгур.
- Алоуэхь, мыр сыту ин, сыту кIыхь, - игъэщIагъуэу йоплъри щытщ абы ХьэтIалэ, шым къемыпсыхыу. - Уэлэхьи, уи адэр къэпшамэ, пхуэмыщIын, ХьэтIалэ ар уэ, - зыжреIэжри, къожьэж.
Колхоз пщIантIэм къыщыдыхьэжым, бригадирыр къыпожьэ, шым ирегъэпсыхри къоупщI:
- ПхуэщIыну укъигъэгугъэрэ? - жеIэри.
ХьэтIалэ хуейтэкъым и зэфIэкIыр игъэлъэхъшэнуи.
- Уэлэхьи, гъущI куэдыIуэ ихьынущ ахъумэ, зыгуэр есщIэнтэмэ, - жеIэри и кIыщым щIохьэж.
Шыгъушэ Алий.
ГушыIэ
Сэри зы «Iыхь» къыслъыгъэс!
Зы чейм иту къашэжа фор Хъуэжэрэ сохъустэмрэ ягуэшыжырт. Сохъустэрат фор къизыгъахъуэри, езым и кхъуэщыным щрикIэнум деж «Iыхь» жиIэу нэхъыбэ къыщIигъалъэрт. Ауэ Хъуэжэ и кхъуэщыным щрикIэнум и деж из имыщIыпэурэ къригъахъуэрт.
Хъуэжэ зыкъомрэ абы зыри жриIакъым, иужькIэ хуэмышэчыжу и кхъуэщыныр хуишийри елъэIуащ:
- КхъыIэ, сохъустэ, сэри зы «Iыхь» къыслъыгъэс! – жиIэри.
Къысхуэгъэгъу, си шыдыжь
Хъуэжэ и шыдыжьымкIэ гъавэ къишэжырт. Джабэ гуэр зэрыкIэрыхьэу шыдыр къэувыIащ. Хъуэжэ шыдым щIэрыIэу, щIэкIиеу щIидзащ.
АрщхьэкIэ, жагъын ищтауэ шыдыр хуекъужыртэкъым. ИужькIэ Хъуэжэ къэгубжьри, ар иубэрэжьу хуежьащ. Асыхьэтым къуажэ тетыр шууэ блэкIырти къыбгъэдэлъадэри, и жьэм къихь къимыгъанэу, Хъуэжэ бзаджэ къыжриIэу щIидзащ, шыдыр зэриубэрэжьым щхьэкIэ.
ИтIанэ Хъуэжэ зэуэ зызэридзэкIыжри, и шыдым и напэм Iэ дилъэурэ жриIащ:
- Къысхуэгъэгъу, си шыдыжь, дяпэкIэ сыноуэжынкъым, къуажэ тетыр узэрикъуэшыр сщIакъым!
Ар щызэхихым, къуажэ тетыр губжьащ.
- А уи жьэм утекIуэдэжынщ уэ! – къыжриIащ абы.
- Зи жьэм текIуэда мащIэ щIэлъ кхъэм, сэри абы сакъыхэжыжынкъым! – жиIэри Хъуэжэ ежьэжащ.
КъардэнгъущI Зырамыку.
IуэрыIуатэ
А псом нэхъыщхьэжыр зыщ
Зыгуэр фыз къишэну мурад ищIри, ежьащ. Зыкъомрэ кIуауэ, игу къэкIыжащ: «Фызышэ сежьащ, ауэ хэт къэсшэнур? АбыкIэ зыми сеупщIакъым», - жиIэри. «Япэ сызыхуэзэм сеупщIынщ, абы жыхуиIэм хуэдэ къэсшэнщ», - жери, ар и мураду кIуэурэ, къуажэм щыдыхьэм, къуажэбгъум щIалэ цIыкIухэр щыджэгуу яхуэзащ. Жэбагъы чышым тесу, чылъахъстэныр и щIопщу, псоми къахэжаныкIауэ, абы япэ IущIащ. Жэбагъы шур щилъагъум, сэмэгурабгъумкIэ бгъурыхьэри, абы сэлам ирихащ.
- Еблагъэ, угъуэгурыкIуэщ, зодгъэгъэпсэхунщ, - жиIащ Жэбагъы.
ЩIалэ цIыкIур игу ирихьри:
- ФIым дыхуиблагъэ! Себлэгъэнутэкъым. ЗыгуэркIэ сыноупщIынущи, къызжыIэ, - жиIащ шум.
- Уэ ухьэщIэщ, сэ срыуиIуэхутхьэбзащIэщ, - жиIащ Жэбагъы.
- Фыз къэзышэнум сыт хуэдэ фыз къишэмэ, нэхъыфI? Хэтхэ я лъэпкъ фи къуажэ нэхъ цIэрыIуэу, фызыфI къыхэкIыу дэс? Пщым щыщ нэхъыфI? Хьэмэ уэркъым щыщ? Хьэмэ лъхукъуэлIым щыщ? - жиIэри еупщIащ.
- Фызыр щы мэхъу. Зыр уэри къыпхуейкъым, езыми ухуейкъым, ЕтIуанэр езыр къыпхуейщ – уэ ухуейкъым. Ещанэм – уэри ухуейш, езыри къыпхуейщ. Уэ узэгуакIуэр къэшэж, - жиIащ Жэбагъы. ЛIым къыгурыIуэртэкъыми щIигъужащ: - Япэрейр: былым куэд иIэу, езыр уэркъыпхъуу, къэпшэнщ – уезэгъынкъым, узыхуей хъункъым, и мылъкумрэ и лъэпкъымрэ ящыгугъынщ. ЕтIуанэрейр: пхъужь къэпшэнщ бын иIэуи, и быныр уигъэпIынщ. Ещанэрейр: лъхукъуэлIым къыхэкIа хъыджэбзу, езыр лэжьакIуэу, псэуну гугъэу, къэпшэнщ. Апхуэдэр езыри къыпхуейщ, уэри узыхуейщ. КъодэIуэнщ, уэ узэрыхуейуэ бгъэсэнщ. Ауэ а псом нэхъыщхьэжыр зыщ.
- Сыт?
- Фызыр зыгъэфызыр лIырщ, лIыр зыгъэлIыр фызырщ, - жиIащ Жэбагъы.
Мэз Iэниуар
Псыхъуэгуащэ
Псыхъуэгуащэ,
Псыхъуэгуащэ,
Уэ ущыIэр пэж?
Удмылъагъуу
ЗыдгъэпскIауэ
Дэ зыдохуэпэж.
Пэж уи щхьэцыр кIыхьыр?
Уи пкъыр
Бдзэжьейм ещхьыр пэж?
Таурыхъхэм
Уи хъыбархэр
Дахэу яIуэтэж.
ТхьэIухуду
Псыхъуэгуащэ,
Псыхъуэм щыпащтыхь,
ПхуэщIын хышхуэр,
БгъэIурыщIэу,
ЩIимылъафэу кхъухь?
КIарц гъэгъа
Ди хадэбгъум
Iут кIарц жыгыр
Къэгъэгъауэ
Нэху къекIащ.
Гъэгъам щыщ
ЗыIузгъэхуэну
Сэ абыкIэ
СекIуэкIащ.
КIарц мэ гуакIуэм,
Къигъэшри,
Бжьэхэр матэм къыдишащ.
«Ди фо Iыхьэр
Ешхыж», - жари,
Лъейуэ
Сыкърахужьащ…
Iуащхьэ
Ди къуажэбгъум
ЩыIэ Iуащхьэм
ГъуэрыгъуапщкIуэ
Дыщоджэгу.
Iуащхьэр лъагэщ
Уафэм щIэуэу,
Дыщоджэгури
Дыщоджэгу…
Балигъ дыхъумэ,
А ди Iуащхьэр
КъэкIыжынщ
Дэ куэдрэ дигу.
Зым пэдмыщI
Ди сабиигъуэр
Къытеднэнщ
Абы и щыгу.
Жьыр мэпхъанкIэ
Жьыр мэпхъанкIэ
И фIэщыпэу –
Чыным хуэдэу
Мэджэрэз.
КъыпэщIэхуэр
ЗэщIещыпэ,
Ар лъэныкъуэ
Ирегъэз.
Къабзэ дыдэу
КъытхуипхъэнкIри,
ПщIантIэм щэхуу
ДэкIыжащ.
Си лэжьыгъэр
ЗэфIигъэкIри,
И гъуэгуанэ
Техьэжащ.
Хъыбар зиIэ псэлъафэхэр
ЛIам унафэ ищIыжыркъым
Къэзанокъуэ Жэбагъы щылIэм и щхьэгъусэр бгъэдыхьэри еупщIащ:
- Сэ дауэ сыпсэуну, сыт унафэу къысхуэпщIрэ?
- Сэ уи унафэ сщIыну си Iуэху пхэлъыжкъым. ЛIам унафэ ищIыжыркъым. Уи унафэр фыз хьэдагъэм щащIынщ, - къыжриIащ, «узратыжынур фыз хьэдагъэм щыжаIэнщ» къригъэкIыу.
Сыкъаплъэмэ, фэракъэ слъагъунур!
ЛIыжьыр и псэм еджэу телът, и къуэжьхэр къеувэкIауэ щхьэщытт. ЛIыжьыр и къуэхэм яхуэарэзытэкъым.
- Уэ, ди адэ, моуэ уи напIэ зэтехи, тIэкIу къаплъэт! - щыжраIэм:
- Сыкъаплъэмэ, фэ цIапIэ къомыракъэ слъагъунур! - жиIащ лIыжьым.
ТхьэмыщкIэр ди деж къэмыкIуэмэ, дэнэ кIуэн?
Увжыкъуэ лIыжьым пхъурылъхум къилъхужауэ зы Iыхьлы гуэр яшауэ иIэт. А лIыжьым фIэкIа абы ади, ани, Iыхьлыи иIэтэкъым.
Дыщ палъэу иIэ лIыжьым деж пхъурылъхур зэгуэрым къэкIуэжащ.
- Гуащэпагуэ къокIуэж! - жраIащ лIыжьым.
- Сыт къэзыхужыр, емынэм къихужрэ? - жиIэу лIыжьыр хъущIащ.
- Мати пхъуанти иту зэгъэпэщауэ гукIэ къашэж! - щыжраIэм:
- Фыжи, куэбжэр Iуфх, тхьэмыщкIэр ди деж къэмыкIуэмэ, дэнэ кIуэн? - жиIащ лIыжьым.
Уэ укъыщаша махуэр нэхъ гукъутэгъуэшхуэт…
ЗэтIуанитIым я лIыр лIауэ ягъейрт.
- Нобэрей махуэр сыту гукъутэгъуэшхуэт! – гъуэгыурэ нэхъыщIэм щыжиIэм:
- Уэ укъыщаша махуэр нэхъ гукъутэгъуэшхуэт нобэ нэхърэ, - жиIащ нэхъыжьым.
