«Сытхэну сыщытIысым деж, уафэр зэлъыIукIым хуэдэщ»

Адыгэ усакIуэ, прозаик, драматург, ­пуб­­лицист, жылагъуэ лэжьакIуэ цIэ­рыIуэ Къуиикъуэ Налбий Инус и къуэр Адыгэ Республикэм и Теучэж районым хыхьэ ­Къунчыкъухьэблэ къуажэм 1938 гъэм ­бадзэуэгъуэм и 20-м къыщалъ­хуащ. 1957 гъэм Адыгей къэрал пединститутым ­щIэ­тIысхьащ. ЕджапIэр къыщиуха 1962 гъэм къыщыщIэдзауэ 1978 гъэ пщIондэ «Социалистическэ Адыгей» газетым кор­ректору, корреспонденту щылэжьащ. 1978 - 1991 гъэхэм щIыпIэ ­радиом ады­гэбзэмкIэ и къудамэм и унафэщIу, 1991 - 1993 гъэхэм «Гъуазэ» ­газетым и редактор нэхъыщхьэу щытащ. 1993 - 1997 гъэхэм Адыгэ Республикэм и радиом и унафэщIу лэжьащ. 1997 гъэм республикэм и тхылъ тедзапIэм и ре­дактор нэхъыщхьэ, АР-м и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ къалэнхэр зэдигъэ­зэщIащ.

Налбий и Iэдакъэм къыщIэкIащ усэхэр, поэмэхэр, пьесэхэр, рассказхэр, повестхэр, шыпсэхэр, «Адыгэ хабзэ» тхылъыр. Къуиикъуэр адыгэбзэм и диалектитIымкIи урысыбзэкIи тхэуэ щытащ. УрысыбзэкIэ дунейм къытехьа и тхылъхэм ящыщщ «Танец надежды» (1979 гъэ), «Светлый друг» (1982 гъэ), «Звезда близка» (1984 гъэ), «Продрогшая вишня» зы­фIищахэр. И тхыгъэ щхьэхуэхэр Къэбэрдей-Балъкъэр, Къэ­рэшей-Шэрджэс республикэхэм, Тби­лиси, Урысейм и къалэ зэмылIэужьы­гъуэ­хэм, хамэ къэралхэм щыщу Болгарием, Тыркум, Сирием, Израилым къы­щыдэкI газетхэмрэ журналхэмрэ къы­­техуащ. Шекспир Уильям и «Укро­щение строптивой», Гольдони Карлэ и ­«Хозяйка трактира», Мольер Жан-­Батист и «Тартюф», Гоголь Николай и «Ревизор», Чехов Антон и «Иванов» тхыгъэхэр, куржы, чех, нэмыцэ усакIуэхэм я усэ щхьэ­хуэхэр адыгэбзэм къригъэзэгъащ. Гуащэ теат­рым папщIэ пьесэхэр адыгэбзэкIи уры­сыбзэкIи и Iэдакъэ къыщIэкIащ. Къыхэгъэщыпхъэщ, Ис­панием щекIуэкIа кинофестивалым и саугъэт нэхъыщхьэр зы­лъа­гъэса «Сумерки надежд» япэ адыгэ художественнэ филь­мым и сценарийр ­Къуиикъуэ Налбий зэритхар, гъуазджэмрэ щэн­хабзэмрэ я лэ­жьакIуэ пажэхэм ятеухуа ­теленэтынхэр зэригъэхьэзырар.
Къуиикъуэ Налбий СССР-м и Тха­кIуэхэм я зэгухьэныгъэм 1974 гъэм хагъэхьащ. УсакIуэм и гуащIэр къалъы­тэри, «Адыгэ Республикэм гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэр къы­фIащащ, Адыгейм и Къэрал, Къандур Иззэт и цIэкIэ ягъэува дунейпсо ­саугъэтхэм я лауреат хъуащ.
И ныбжьыр илъэс 70-м иту, 2007 гъэм Къуиикъуэ Налбий дунейм ехыжащ. ТхакIуэр Мейкъуапэ къалэм щыщIалъхьэжащ.

Адыгэу  укъэнэну  тыншкъым

Зэманыр псынщIэу макIуэ, ауэ адыгэ лъэпкъым и къуэ нэхъыфIхэм ящыщ Къуии­къуэ Налбий и цIэр тщыгъупщэркъым. Ди къэралми адыгэр щыпсэу нэгъуэщI щIы­налъэхэми щыцIэрыIуэт ар.

ГъащIэ къэзыгъэщIа сэ къэскIуа гъуэ­гуанэм куэдым сащыхуэзащ. Языны­къуэхэр ныбжьэгъу схуэхъуащ, адрейхэр спэIэщIэ хъуащ, гуми къемыуэу. Къуии­къуэ Налбий къызэрысцIыхуар насыпыш­хуэу къызолъытэ. Зи псалъэмрэ зи IуэхущIафэмрэ зэтехуэ цIыху иджыри дунейм зэрытетыр аращ быдэу си фIэщ зыщIар.
Журналист, усакIуэ, прозаик, драматург… Сытым абы и гур нэхъ хуэгъэзат? Абы и жэуапри хьэзырщ. А псори зэуэ ­Налбий хэухуэнат, зыр зым дигъэIэпы­къуу. Ар цIыху тыншт, къызэрыгуэкIт, псэ­лъэгъу бэлыхьт. ТхакIуэр уэрамхэм къыщацIыхурт. Налбий къэзыцIыху дэтхэнэри къыбгъэдыхьэурэ сэлам кърахырт, ­къепсалъэрт. Абы и лъэпкъыр фIыуэ илъа­гъурт, езыри фIыуэ къалъагъурт, пщIэш­хуэ къыхуащIырт. ГъащIэм хилъа­гъуэ ­мы­хъумыщIагъэхэм щытепсэ­лъыхь­кIэ къы­­пэрыуэну зыми къыщIрамыкури арат.
Къуиикъуэ Налбий лъэпкъым и напэщ. Адыгэм фIыщIэ хуэфащэщ апхуэдэ цIыху зэригъэсам папщIэ. Ар дунейм щехыжам тфIэкIуэдар зыхуэдэмрэ зы­хуэдизымрэ зэман дэкIмэщ къыщыдгурыIуэнур. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, абы хуэфащэ гулъытэ псэу щIыкIэ хуэтщIакъым.
Куэд щIат сэ Къуиикъуэ Налбий зэ­рысцIыхурэ, ауэ дызэнэIуасэтэкъым. Уэ­рамым дыщызэрихьэлIэмэ, сэлам зэтхырт, дызэпсалъэрт, усэ зэритхми сы­щыгъуазэт. Налбий и къуэш Асфар нэхъ гъунэгъуу дызэригъэцIыхуащ. Абы щы­гъуэм Налбий радиом щылажьэрт. Си усэхэм езгъэджэну щыжиIэм, щы къы­хэсхри хуэсхьащ. Абыхэм къеджэри къы­зэплъащ, къытригъэзэжу къеджа нэужь, и щхьэр къиIэтри: «УсэфIхэщ, ауэ лъыкIэ гъэнщIащ», - жиIащ. ЗэкъуэшитIымрэ сэрэ а махуэм усыгъэм куууэ дытеп­сэ­лъыхьащ. Налбий адыгэбзэкIэ сыщIэ­мытхэм и щхьэусыгъуэм щIэупщIащ. Сэ жесIащ адыгэбзэр зэрызмыджам къы­хэкIыу, псэм щыщIэр, гурыгъу-гурыщIэхэр ди бзэмкIэ къызэрысхуэмыIуатэр. ­Абдеж щыщIэдзауэ зыр адрейм и тхыгъэхэм дыкIэлъыплъурэ дыкъэгъуэгу­ры­кIуащ. АдыгэбзэкIи урысыбзэкIи итхахэм сфIэфIу седжэрт, и пьесэхэм къытращIыкIауэ Лъэпкъ театрым щагъэлъагъуэ спектаклхэми сыдахьэхат.
И тхыгъэхэм щыщ гуэрхэр лъэпкъ Iуэ­рыIуатэм пэгъунэгъут. ПыухыкIауэ цIыху щхьэхуэхэмрэ Iуэхугъуэхэмрэ теухуами, зи гугъу ищIхэр къэхъуфынут блэкIа, къэ­кIуэну зэманхэми, ди нобэми. Къыхэгъэщыпхъэщ, Налбий нэхъыбэу зыгъэ­гузавэу щытар зэманыр зэрыармырар, атIэ цIыхухэм я зэхущытыкIэхэмрэ я Iуэ­ху­щIафэхэмрэт.
Къуиикъуэ Налбий дунейм ехыжа нэужь, и шыпхъу Дарихъан мыр къызжиIэжат. Налбий и къуэш нэхъыщIэ Аслъэнбэч и деж унагъуэр щызэхуэсыжауэ махуэшхуэ гуэр ягъэлъапIэрт. Налбий Iэнэм къы­пэрыкIащ, тутын ефэну. И шыпхъур бгъэ­дыхьэу итххэр къыздрихымкIэ щеупщIым, «СщIэркъым, сытхэну сыщытIысым деж уафэр зэлъыIукIым хуэдэщ», - жиIащ Налбий.
Иджыри зы щапхъэ къэсхьынщ. ТхакIуэ Iэзэ Немченкэ Гарий илъэс 70 зэрыри­къур дгъэлъапIэрт. Хъуэхъу жызыIэхэр куэдт. Налбий чэзур къыщылъысым, и псалъэхэм Iэгуауэшхуэ хуаIэтащ. Пшы­хьыр и кIэм щынэблагъэм, Гарий къэ­тэджри, псоми фIыщIэ яхуищIащ. ИтIанэ, Налбий и хъуэхъур псоми къахигъэщу, жиIащ и тхылъыщIэм ар пэублэ ­хуищIыну зэримурадыр. Къэсхьынщ а псалъэхэр: «Вот я адыг, в 50 лет меня назвали известным поэтом, в 60 лет вы­дающимся. Скоро мне 70, и я с лёгкой ­душой и, без всякого сомнения, жду очередного повышения. Я не возражаю. У нас, адыгов, свои правила мерки. По этим меркам Гарий Леонтьевич должен быть, ну хотя бы чуток, повыше ­меня»…
Ди жагъуэ зэрыхъунщи, тхакIуэр илъэс 70 ирикъуным мазитI къудей иIэжу дунейм ехыжащ. Налбий и тхыгъэхэр школхэмрэ еджапIэ нэхъыщхьэхэмрэ ­щадж, и гъащIэмрэ и гуащIэмрэ ятеухуа диссертацэхэр ятх, и пьесэхэмкIэ ягъэува спектаклхэр театрым щагъэлъагъуэ. ТхакIуэм къыщIэнахэр хуолажьэ фIыуэ илъагъуу щыта лъэпкъым и зыужьыныгъэм. И тхыгъэхэм тхылъеджэхэр фIым, лъагъуныгъэм, гуапагъэм хуагъэуш.
Ди лъэпкъэгъухэр къыщыхута хамэ щIы­пIэм адыгэу укъыщынэныр тыншкъым. Ауэ, захъумэжын зэрыхуейр къагурыIуэу, я лъабжьэр, бзэр, хабзэр нэгъуэщI ­лъэп­къ­хэм ейм зэрыхамыгъэшып­сыхьы­жы­ным хущIокъу. Зи хэку имысыжу ар къы­зэхъулIэхэм пщIэрэ фIыщIэрэ яхуэфащэщ. Къыщалъхуа щIыналъэм щыпсэу адыгэхэми ар тыншу къыдэхъулIэркъым. Уи хэку ущисыжым и деж зыми лъа­къуэпэщIэдз къыпхуимыщIыну къып­щохъу. Ауэ дэтхэнэ къуэгъэнапIэми абы ­ущрихьэлIэнкIэ хъунущ. Аращ Налбий ­мы псалъэхэр щIитхари: «Адыгэм и щхьэр ихъумэжыным и щIыналъэми щыщIэбэнын хуей мэхъу».