МЭРЕМ ПШЫХЬХЭР

Хабзэм щыщщ

Нэтемыгъахуэм иращIэкI тхьэлъэIу

Адыгэш къабзэ - шагъдий.

Шыр къыщалъхуа жэщым унагъуэм тхьэлъэIу щащIырт. ШыщIэм и цIэкIэ унагъуэ кIуэцIым щаIэт тхьэлъэIуитIым языхэзщ ар. Адыгэр зэтауэ къекIуэкIа мэкъумэш, Iэщ гъэхъун хуэIухуэщIэхэм щыщ дауэдапщэхэр зэраублэу щыта унагъуэ тхьэлъэIухэм къызэрыщхьэщыкI щыIэкъым мыри. Ауэ къыхэгъэщын хуейуэ Iуэхугъуэ зытIущ хэлъщи, абыхэм даблэкIынкъым.
ШыщIэр зыхуагъэфащэ щауэщIэ унагъуэм исмэ, абы япэщIыкIэ зрагъэгъэпскIырт, Iэдакъэбжьэ хуэдиз хъун башым къешэкIа хъыданым жьэгу мафIэм и кIэгъуасэм щыщ и IэкIэ абы щрагъэцIэлъырти, иужькIэ ар шы натIэмрэ шы тхыцIэмрэ щрагъэхуэжырт. Абы зэреджэр, нэтемыгъахуэ тхыгъэщ. Нэтемыгъахуэр шыщIэм щытращIэр дунейм къызэрытехьэрэ махуий ирикъуа нэужькIэщ. Унагъуэм исхэм фIэкIа хамэ кърихьэлIэркъым абы. Шы гъэхъуныр IэщIагъэ зыхуэхъуа лъэпкъхэм унейуэ зэрахьэу щытащ апхуэдэ нэтемыгъахуэ тхыгъэхэр. ХьэтIохъущыкъуей Ипщэ щыщ Щоджэнхэ я лъэпкъым шыщIэм тращIэу щыта нэтемыгъахуэ тхыгъэм и теплъэм къытекIауэ «хьэгъэджэгу бжыхь» жаIэу щытащ.
НэгъуэщI зы Iуэхугъуэм етпхыну дыхуейт щапхъэ къэтхьар. Дунейм къытехьа сабийр гущэм хапхэху нэ лей трагъаплъэртэкъым. Арагъэнт гущэхэпхэм зыщIрамыгъэIэтыщэри, гъунэгъу фызыжь зыплIытху нэхъыбэ абы къыщIрамыгъэблагъэри. ГущапIэ зыхуащIа сабийр хъыдан жэрумэм кIуэцIалъхьэн ипэ къихуэу гущэхэпхэ тын жаIэрти, хэти дзыгъуэ джанэ, хэти гущэ щхьэнтэтелъ, хэти гущэгурыгъ кърахьэлIэрт. Абы иужькIэ сабийр хъыдан жэрумэм кIуэцIалъхьэрти, гущэм хапхэрт. «Фэм и щабэр мэхъуэшщ, махуэ еянэм хокI» жаIэрти, а гущэхэпхэ махуэрат нэтемыгъахуэр сабийм тепщIэ хъуну къыщалъытэр. Щабэ дыдэу, сакъыурэ натIэкум хуэзэу кIэгъуасэр щахуэрт. ГъэщIэгъуэнракъэ, тещIэкIэхэр зэтехуэркъым. Хэти Iэпхъуамбэшхуэм и щабэр щхьэкум хуэгъэзауэ кIэгъуасапIэр хуэкIыхь-хуэкIыхьу трещIэ, хэти, а Iэпхъуамбэшхуэ дыдэр натIэкум хуегъазэри, кIэIунэ теплъэ иIэу трещIэ, хэти зыгъэлъагъуэ IэпхъуамбэмкIэ кIэIуантIэу трещIэ, хэти IэпхъуамбэжьакIэмкIэ къыхэщ къудейуэ хъуреишхуэ трещIэ. Уегупсыс хъунут щхьэж зэрыхуэIэижьым хуэдэущ нэтемыгъахуэр зэрытрищIэр жыпIэу. АрщхьэкIэ ныуэжьхэм жаIэу зэхэпхынут: «нанэ мыгъуэр лъаIуэу щытащ си лъабзэрэ нэтемыгъахуэрэ фымыгъэкIуэд, кхъыIэ, абы фыкIэлъыплъ» жаIэу. Мыбдеж къыщыхъури, шыщIэм тращIэ тхыгъэри зы гупсысэм и Iэужьу къэплъытэ хъуну ди гугъэщ. Абы иджыри къокI лъэпкъ щэн яхуэхъужауэ куэдым нэтемыгъахуэ тхыпхъэхэр щхьэхуэу яIэу зэрыщытар.
Нэтемыгъахуэр тращIэу унагъуэр жьэгум къекIуэлIэжа нэужьщ абы и щIыхькIэ Iэнэ щагъэувыр. Унагъуэм и нэхъыжьым и гупэр жьэгум и пащхьэмкIэ егъазэ, тхьэлъэIу шхыну ягъэхьэзыра ху мэжаджэм щыщ бзыгъэ Iэ ижькIэ къещтэри мэхъуахъуэ. Абы зэреджэр шым и нэтемыгъахуэ хъуэхъущ:
 
Ди Тхьэ, Тхьэшхуэ,
Куэдыр зи гуащIэ,
Псэущхьэ зи щхьэ дгъэлъапIэр
Къэгъэхъу щолэхъуу,
И щхьэр игъэкIыу,
И кIэр игъэпщу,
И лъэр псынщIэу,
КIуэрыкIуэныфIу,
И жэр хэмыщIу,
ЩыщIагъ имыIэу,
Къыумыгъапщэ нэ жагъуэ,
ХуэщI пэIэщIэ нэ бзаджэм,
И махуэр хуэщIэрэ,
И дунейр щIэщыгъуэ зэпыту,
ФIыуэ траIуэр къехъулIэу щыгъэIэ!

Хъуэхъум иужькIэ мэжаджэ бзыгъэм щыщ зы дзэкъэгъуэ хегъэщI, абы щыщ Iыхьи адрей щытхэм зыIуагъахуэ. Лъабжьэ зиIэ теплъэгъуэщ мыр: мэжаджэм щыщ дзэкъэгъуэ зыIугъэхуэныр сыт хуэдэ дауэдапщэ Iэнэми хабзэу хэлъащ. Абы куэд тратхыхьащ, куэди тепсэлъыхьыгъащ.
Шым и цIэкIэ етIуанэу унагъуэр жьэгу пащхьэм къыщызэхуэсынур шыр зекIуэш хъурэ зекIуэр къыщыхуагъэфащэм дежщ.
Табыщ Мурат.

Узыншагъэ

Дзэр быдэ хъун щхьэкIэ

Лъыр зи мащIэ цIыхум щынэ цIыкIу хуаукIырти, и тхьэмщIыгъур хуабэу кърахырт, тыкъыр цIыкIуу яупщIатэрти, имыгъэныщкIуу ирагъэгъэлъэтэхырт. Хуэмышхыу Iумпэм ищIмэ, ягъэвэпхъырт.

* * *
ХьэлIамэ кIупIинэм шэ хуабэ, шху дэпшхреймэ, абы Iэпкълъэпкъым хэлъ шлакхэр къыхегъэкI, напIэ зэлъахэри ешэщIыж.

* * *

 Дзэр быдэ хъун щхьэкIэ гуэдзым къыхэщIыкIа кIытэ я жьэм жьэдалъхьэри ягъэныщкIуурэ жьэдагъэлъ, яхуэшэчыху, итIанэ къыжьэдадзыж. Апхуэдэурэ илъэсым къриубыдэу тхуэ-хэ ящI.

* * *
Дзэр быдэ хъун щхьэкIэ щыгъуэлъыжкIэ бжьыныху къикIыкIа хьэдзэ зы-тIу ягъэныщкIури яхуэшэчыху жьэдагъэлъ, итIанэ къыжьэдадзыж. Абы и ужькIэ нэху щыху зыгуэр пшхыи, уефи, уи дзэр плъэщIыжи хъунукъым.

* * *
Тэмакъыдзэр адыгэм зэригъэхъужу щытар: адыгэ бжьыныщхьэ гъэвар сымаджэм жьэдрагъалъхьэрти, пщтыру жьэдагъэлът упщIыIуху, Iэмал иIэмэ пэкIэ ягъэбауэурэ. Апхуэдэурэ махуищ-плIыкIэ зрагъэхьэлIэрти, сымаджэр хъужырт. ЩащIыр гъуэлъыжыгъуэм дежт.

* * *
 Махъсымэ, мэрэмэжьей ящIу къэна кIэрыхубжьэрыхухэри адыгэм къигъэсэбэпу щытащ: къапщтэмэ, ахэр я напэм щахуэрти кIэрагъэлът, дахэ ещI, нэкIу къилъэлъ-сытхэр егъэкIуэд жаIэрт. Абы нэмыщI псы хуабэкIэ зэIыпхыу зрибгъэпскIынуи сэбэпышхуэщ.

* * *
 Жьэн уз зыпкърытхэм, зи тхьэмбылым щIыIэ хыхьахэм я дежкIэ сэбэпышхуэщ кIытэ защIэкIэ щIа махъсымэ ефэну, абы нэмыщI, нэкIу зэлъахэм зрегъэукъуэдииж, нэхъ гъур уещI, лъыри егъэкъабзэ.
Къубатий Борис.

Псалъэ шэрыуэхэр

Шы зыгъуэт нэху тещхьэркъым

Си тхъэгъуэм си гъуанэдэплъэ, си лъаджэгъуэм къыслъимыплъэж.
«Сыщыкъулейм къыскIэлъыкIуащ, къулейсыз сыхъури - и щIыбагъ къысхуигъэзэжащ» - жыхуиIэщ.
Хьэ пэтрэ и шырыр дзапэкIэ зэрехьэ.
Адэ-анэм быным я деж щаIэ къалэныр хьэлэлу ягъэзэщIэн хуейщ, мыхьэнэр иIэщ.
Шы зыгъуэт нэху тещхьэркъым.
ЦIыхум къыхузэпища, къехъулIа сытым гу щимыхуэ щIыкIэ щыхэкIыжым, щыфIэкIуэдыжым деж хужаIэ хабзэщ.
Ухэныпэ нэхърэ - лъэхъуэмбыщIэ.
ПщIэ зиIэ, сэбэпышхуэ зыпылъ гуэр зыIэрыбгъэхьэ щымыхъум деж щыIэмкIэ арэзы уохъу.
Пщыхьэщхьэ акъылым нэхърэ - пщэдджыжь акъыл.
Пщэдджыжьым псори нэхъ гъэбелджыла, убзыхуа хъункIэ гугъэу Iуэхум и унафэр пщэдджыжь пщIондэ щагъэIэпхъуэм деж жаIэ хабзэщ.
Бзэгум къупщхьэ хэлъкъым.
Сыт ухуейми жыпIэфынущ. Зи хъыбарым, псалъэмакъым мыхьэнэ ирамыт цIыхум хуэгъэзауэ къапсэлъ.
Щауэ Къэлидар.

ГушыIэхэр

Си деж къэгъанэ

ЗэлIзэфызыр хъарзынэу зэдэпсэуурэ илъэс тIощIым нэс дэкIауэ, лIым ефэу къиублат. Ар фызым и гум техуакъым икIи лIым жриIащ:
- Алыхь, ефэныр щумыгъэтыжмэ, зы махуэ симысыну, сикIыжынум!
- ИкIыж, - и напIэр хуэдакъым лIым, - ауэ укъыщысшам щыгъуэ килограмм 50 фIэкIа ухъуу щытакъым, иджы килограмми 100-м нэбгъэсащи, си деж щызытеплъхьа лыр къэгъанэ, адрейр ихыж.

Сыхэмытми ирикъуркъэ?

ИнджылызыбзэмкIэ егъэджакIуэр щIалэ цIыкIум йошхыдэ:
- Си дерсым умыхьэзыру щхьэ укъакIуэрэ? Инджылызыбзэр щхьэ пфIэмыгъэщIэгъуэнрэ? Абы дуней псом цIыхуу тетым и ныкъуэр иропсалъэ!
- АтIэ сэ сыхэмытми ирикъуркъэ ар! Куэдыщэщ!!!

КъыслъэщIыхьакъым

ЩIалэ цIыкIур школым къикIыжауэ и анэм жреIэж:
- Мамэ, нобэ классым щIэс псоми мастэ хаIуащ, узыфэ гуэрхэр къапкърымыхьэн щхьэкIэ.
- Хъарзынэщ! Угъауэ къыщIэкIынкъым, инышхуэ ухъуащ.
- Сыгъакъым, умыгузавэ. КъыслъэщIыхьахэкъым, сыкъыщIэпхъуэжати.

ГъэщIэгъуэнщ

ЩIы хъурейм машинэ дапщэ щызекIуэрэ?

Тхыгъэ щхьэхуэхэм къызэрагъэлъагъуэмкIэ, 1858 - 1865 гъэхэм Кавказ Ищхъэрэм ирашу Тыркум цIыху мин 493-рэ Iэпхъуащ. Абыхэм ящыщу 45.023 натыхъуейщ, 27.337-р абазэхэщ, 165.626-р шапсыгъщ, 74.567-р убыхщ, 17.000-р къэбэрдей адыгэщ.

* * *
Ди зэманым цIыху мин къэс автомобиль бжыгъэу хуэзэр: США-м - 760-рэ, Италием - 575-рэ, Японием - 557-рэ, Германием - 536-рэ, Канадэм - 539-рэ, Франджым - 535-рэ, Инджылызым - 517-рэ, Бельгием - 478-рэ, Испанием - 451-рэ, Швецием - 449-рэ, Урысей Федерацэм - 234-рэ. ЦIыху мин къэс тещIыхьауэ машинэ нэхъ мащIэ дыдэ щызекIуэр Китаймрэ Индиемрэщ, япэм 8, етIуанэм 6. Дуней псор зэрыщыту къапщтэмэ, цIыху миным щыхуозэ автомашини 114-рэ. Абы тепщIыхьмэ, нобэ ЩIы хъурейм щызокIуэ автомобиль мелуан 707-м нэс.

* * *
Испан тхакIуэшхуэ Сервантес Сааведрэрэ инджылыз драматург цIэрыIуэ Шекспир Уильямрэ зы махуэм - 1616 гъэм мэлыжьыхьым и 23-м - дунейм ехыжащ.

* * *
Зы километр зэбгъузэнатIэм цIыхуу щопсэу: Урысейм - 6, США-м - 42-рэ, Японием - 289-рэ, Инджылызым - 241-рэ, Франджым - 112-рэ, Китайм - 152-рэ, Бразилием - 19, Индием - 303-рэ, Италием - 189-рэ, Австралием - тIум тIэкIу щIигъу, Германием - 230-рэ, Израилым - 284-рэ, Индонезием - 108-рэ, Иорданием - 71-рэ, Пакистаным - 186-рэ, Сирием - 83-рэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым - 72-рэ, Адыгэ Республикэм - 59-рэ, Дагъыстэным - 49-рэ, Ингушым - 78-рэ, Къалмыкъым - плIы иримыкъу, Къэрэшей-Шэрджэсым - 31-рэ, Осетие Ищхъэрэ-Аланием - 88-рэ, Шэшэн Республикэм - 82-рэ.

* * *
Алыдж астрономхэм къызэрахутамкIэ, уафэм вагъуэбэ 48-рэ щыIэщ. Ауэ абыхэм я ужькIи нэгъуэщI астрономхэм вагъуэбэ 40 къагъуэтащ. А щIыкIэхэмкIэ, нобэ къахутауэ уафэм вагъуэбэ 88-рэ щыIэщ. Вагъуэбэхэм яхэтщ гъэм и лъэхъэнэ хэхахэм деж фIэкIа уафэм щумылъагъухэр. Иджыри къамыхутэфауэ нэгъуэщIхэри щыIэнкIи хъуну къалъытэ щIэныгъэлIхэм.

* * *
Зи Iэпкълъэпкъыр нэхъ хуабэ дыдэр джэдырщ - градус 43-рэ мэхъу. Абы кIэлъокIуэ тхьэрыкъуэр, бзу цIыкIухэр - градус 42-рэ. Гуэгушым, къазым, бабыщым, жьындум, къашыргъэм я хуабагъыр зэхуэдизщ - градус 40 - 41-рэ. Iэщ пIащэм, мэлым, хьэм, джэдум - 37 - 39-рэ яIыгъщ. ЦIыхур, номиныр, шыдыр, шыр, пылыр зэрызэщхьэщыкI щыIэкъым - градус 35 - 38-рэ.

* * *
ЦIыхухэр ику иту зэрыпсэур: Японием цIыхухъухэр ику иту илъэс 77,9-кIэ, цIыхубзхэр - 85,1-кIэ; Швецием - 77,6 - 82,6-кIэ; Испанием - 75,9 - 82,8-кIэ; Австралием - 76,4 - 82,0-кIэ; Канадэм - 76,7 - 81,9-кIэ; Швейцарием - 75,9 - 82,3-кIэ; Франджым - 75,2 - 82,8-кIэ; Норвегием - 76,0 - 81,9-кIэ; Бельгием - 75,7 - 81,9-кIэ; Италием - 75,5 - 81,9-кIэ; Австрием - 75,4 - 81,5-кIэ щопсэу. Урысей Федерацэм цIыхум ику иту къыщигъащIэр илъэс 67,7-рэщ.

ЩIыпIэ жыжьэхэм

Псы уардэунэ

Индонезием хыхьэ Бали хытIыгум щIыпIэ телъыджэ иIэщ. ХытIыгум и къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ бгы лъабжьэм псы къабзэ къыщыщIож. Абы щыпсэухэм пщIэшхуэ хуащI щIым и куупIэм къыщыщIэж псым икIи арауэ къалъытэ гъащIэщIэм къежьапIэ хуэхъур. Абы къыхэкIыу, а щIыпIэм дин хабзэ зэмылIэужьыгъуэхэр щрагъэкIуэкI, тхьэелъэIупIэу яIэщ.
И хъуреягъым и дахагъымрэ хьэуа къабзэмрэ дихьэхри, Раджа Карангасему къалэщIыб унэ щиухуэну мурад ищIыгъащ абдеж. Ар зэфIэкIауэ щытащ 1942 гъэм. ИкIи а резиденцэм Тиртагангэ фIащащ («Тирта» - псы, «Гангэ» - Индием щежэх Ганг псырщ).
Зи гугъу тщIы щIыпIэ телъыджэм гектар 1,2-рэ еубыд.
Псы уардэунэр архитектурэ и лъэныкъуэкIэ щIыпIищу зэпычащ, зыр зым и щхьэм тету, скульптурэ пщIы бжыгъэхэр итщ. Япэ комплексым гуэлищ ущрохьэлIэ, етIуанэм ущес хъу псыгуэн зыбжанэ итщ, ещанэр резиденцэр зейуэ щыта Раджа и хэщIапIэу къалъытэращ, ар тхьэм хиха щIыпIэу ябжри, абы къыщыщIэж псыхэр дин дауэдапщэхэм къыщагъэсэбэп.
Зи гугъу тщIы Псы уардэунэм китай, бали лъэпкъхэм я хабзэм тету щIа архитектурэ ухуэныгъэхэм ущрохьэлIэ. Телъыджэщ ахэр зэпуплъыхьыну, псыщхьэм тет мывэ щIимыгъэмбрыуэхэм утету къэпкIухьыну…
Къэбарт Мирэ.

ФщIэн папщIэ

Iуащхьэмахуэ и адэ

Шэджэмыпсымрэ Кестантэрэ щызэхэж щIыпIэм дежщ Шэджэмыщхьэ вулканыр здыхуэзэр. КъызэрыщIэкIамкIи, ар дуней псом щыцIэрыIуэ ди Iуащхьэмахуэ нэхърэ куэдкIэ нэхъыжьщ, Кавказым и налкъутыр къызытекIари аращ!
А вулканыр куэдым яцIыхуркъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, Iуащхьэмахуэ нэхърэ куэдкIэ нэхъ лъахъшэщ икIи мэщэщэж. Ауэ ар апхуэдэу сытым дежи щытакъым. ЩIэныгъэлIхэм къызэрахутамкIэ, Шэджэмыщхьэ вулканыр 8 нэхърэ мынэхъ мащIэу къикIащ икIи и еянэ къибыргъукIыгъуэр илъэс щитхукIэ узэIэбэкIыжмэ псэуа цIыхухэм ягъэунэхуащ! Географ цIэрыIуэ Страбон и тхыгъэхэм (ди эрэм и пэщIэдзэм Кавказ Ищхъэрэм и географием нэхъ щыгъуазэу щыта, абы теухуауэ тхыгъэ куэд къызэзынэкIа алыдж географщ) дызытепсэлъыхь вулканыр белджылыуэ къахощыж. А вулканыр егъэлеяуэ абрагъуэу щытащ, и зы къикIыгъуэ къэс и лъабжьэр ехым-ехыурэ, Iуащхьэмахуэ нэхърэ куэдкIэ нэхъ цIыкIу хъужащ.
Хэт ищIэнт зызэман Шэджэмыщхьэ вулканым и зы къикIыгъуэм и Iэужьу къэунэхуа Iуащхьэмахуэ къэзыгъэщIам нэхъ лъагэ хъуну?!
Вулканым и хъуреягъыр бгыщ, дэнэкIэ умыплъэми. А лъагапIэм щыIа цIыху закъуэтIакъуэхэм зэрыжаIэмкIэ, зы макъи щызэхэпхкъым, зы псэущхьи бзуи щыплъагъуркъым, къапщтэмэ, хьэуари и пIэм ижыхьауэ къыпщохъу, апхуэдизкIэ даущыншэщи. Зыгуэр къыпкIэлъыплъ хуэдэ, уи щхьэщыгум ныбжь гуэрхэр къиувэу къыпщохъу. Нэхъ гъэщIэгъуэнращи, хьэршым къикIыу, зищIысыр къамыхута гуэрхэр мы щIыпIэхэм къыщхьэщыхьэу, тэлайкIэ заIэжьа нэужь бзэхыжу жаIэ.
Дохъушокъуэ Синэ.

 

НапэкIуэцIыр зыгъэхьэзырар НэщIэпыджэ Замирэщ.
Поделиться:

Читать также:

27.03.2024 - 15:00 НОБЭ
26.03.2024 - 08:01 НОБЭ
25.03.2024 - 12:07 НОБЭ
22.03.2024 - 15:54 Псым и махуэ