«Сыадыгэщ» жызыIэр куэдщ, ауэ бзэр зыщIэр мащIэщ

ТУМЭ  Рэхьми:
Ди  хьэщIэщым

Тенджыз  ФIыцIэм и адрыщI лъэныкъуэмкIэ къы­щыс адыгэхэмрэ хэкурысхэмрэ зэпы­зыщIэ лъэ­мыжщ адэжь щIыналъэм щIэх-щIэхыурэ къакIуэ, адыгэ Iуэхум телажьэ, зи хэкур зрагъэбгына  ди адэшхуэхэм я фэеплъым хуэпэж цIыхухэр. Тыркум къыщалъ­хуауэ щыпсэу, зи Iэ­щIагъэкIэ уэчыл, адыгэм и тхыдэм, и псэу­кIэм, и натIэ хъуам теухуауэ тхылъ зыбжанэ зи Iэдакъэ къыщIэкIа Тумэ Рэхьми Къэбэрдей-Балъкъэрым къэкIуэжати, «Адыгэ псалъэ» газетым и хьэщIэщым къеб­лэ­гъащ. Сыт щыгъуи ди гуапэщ лъэпкъым и къуэ  пажэхэр, километр мин бжыгъэкIэ ды­зэ­пэIэщIэми, адэжь хэкум зи псэр быдэу пыщIа ди лъэпкъэгъухэр фэдгъэцIыхуну. Рэхьми и къежьапIэм пэщIэдзэ хуищIыр и адэшхуэм и адэр хэкум икIауэ зэрыщытарщ, абы къыдалъхуахэмрэ абыхэм къалъхужахэмрэщ.

- 1867 гъэм си адэшхуэм и адэм хэгъэгу унафэщIым тхылъ хущIилъхьат: «Си быныр си гъусэу Мэккэ сыкIуэу Бегъымбарым щхьэщэ хуэсщIыну, и кхъащхьэм Iэ дэслъэну хуит сыкъэщI», - жиIэу. А лъэIу тхылъыр сэ архивым къыщызгъуэтыжауэ сиIэщ. Исхьэкът си адэш­хуэм и адэм зэреджэр, абы и щхьэгъусэр Борийхэ япхъут, пхъуитхурэ илъэс 12-м ит си адэшхуэмрэ яIэт абы щыгъуэ. ПхъуитIыр - Ащхъуэтхэ, зыр - УнащIэхэ, адрейр - Ендырхэ, етхуанэр Тохъухэ яшащ. Абыхэм я дэлъху закъуэ Исуф и къуэ Хьэлым срикъуэщ сэ,  -  къыддогуа­шэ  Рэхьми.
Си анэм и цIэр Зухьрэщ. 1917 гъэм школыр къиу­хат абы. А лъэхъэнэм апхуэдэ щIэныгъэ зиIэ цIыхубз исакъым Тыркум, тыркубзэри хьэ­рыпыбзэри дэгъуэу ищIэрт. Ар шым тетIыс­хьэрт, къалэм кIуэрти, адыгэм сыт хуэдэ Iуэху яIэми яхузэфIигъэкIырт. Тыркум щыщу нэ­чыхь зимыIэ цIыхубз Мэккэм ягъакIуэу щытакъым. Ди анэращ япэ дыдэу Тыркум щыщу, нэчыхь имыIэу хьэжыщI кIуа фызыр. Еуэри, си анэр Тумэ Исмэхьил къигъэкIуэсащ. Абы­хэм къуитIрэ зыпхъурэ къахэхъуауэ Исмэхьил яукIащ. Ди адэм щхьэгъусэ иIэт, ауэ сабий къащIэхъуатэкъыми, и щхьэгъусэр ирагъэкIыжри, и къуэшым и фызыр кърагъэшэжащ. Ди адэми щIалитIрэ зы хъыджэбзрэ къыхуилъхуащ. Си шыпхъу нэхъыжьыр Рэхьмэтщ, си къуэшыр Фикрищ. Фикри диным хуеджащ, ефэндыш­хуэщ.
- Бынунагъуэшхуэр сыт хуэдэ жылэ фыдэса?
- Мараш къалэм епха Гёксун щIыпIэм хиу­быдэ жылэ цIыкIухэм ящыщщ Къаншуейр. Мис аращ дыкъыщалъхуари дыщапIари. Ку­рыт школыр къэзуха нэужь, къалэшхуэм еджакIуэ сыкIуащ, зызгъэадыгэ щIалэу, си бзэр сщIэуэ, сызэрыадыгэм срипагэу. Зы гъэ­щIэгъуэн сыщрихьэлIащ абы. Ататюрк къэралыр зэриухуам къытхутепсэлъыхьу тхы­дэмкIэ зы егъэджа­кIуэ гуэр диIэт. Ар зэгуэрым лекцэ къыт­хуеджэу жиIащ адыгэхэм лIыгъэ яхэ­мылъу, щхьэ­­фIэчу. Ар щызэхэсхым, схуэ­мышэчу сыкъэгъащ.
- Сыт ущIэгъыр? - къызоупщI егъэджакIуэр.
- Сэ сыадыгэщ. Уэ адыгэхэр хэбутащ, - жысIащ.
ЕтIуанэ сыхьэтым къыщIыхьэри, адыгэхэм хуэдэ щымыIэу жиIэурэ псалъэрт. Аргуэру си нэщхъыр зэхэукIауэ сыздэщысым, къызбгъэдыхьэри къызжиIащ: «Узыхуейр сыт? Адыгэр доубри - уогъ, дыщотхъури - уогъ». Хуэфэщэн жэуап естыжащ абы, иужькIэ сыщыщIэупщIэм ар адыгэу къыщIэкIащ. Арат а лъэхъэнэм къэралым щыхабзэри, лъэпкъ цIыкIу къыхэкIам зищIысыр ибзыщIырт, си егъэ­джакIуэр дзэм хэтати, къаригъащIэ ­хъуххэнутэкъым зэрыадыгэр.
ЕтIуанэу мыр къысщыщIащ: еджапIэм сы­щIэ­тIысхьа къудейуэ, тыркубзэкIэ семыджэфу, библиотекэм сыкIуащ. Зы тырку хьэрф сцIыхуртэкъым. Библиотекэм зы лIыжь щIэтти, сыбгъэдохьэри адыгэбзэкIэ жызоIэ: «Ады­гэхэм ятеухуауэ тхылъ къызэт».
ТыркубзэкIэ къыщIоупщIэж лIыжьыр. Сэ адыгэбзэкIэ жэуап изотыж аргуэру: «Ады­гэ­хэм ятеухуа тхылъ къызэт». Сытми, лIыжьым зи Iуэху зесхуэр къыгурымыIуащэу, IуокIри, зы тхылъ иIыгъыу къегъэзэж: «Дэ адыгэхэм ятеу­хуа тхылъ диIэкъым, ауэ мы тхылъым «Кавказ» жиIэу тетщи, ухуеймэ, къащти еплъ». Тхылъыр къеIысхащ, ауэ щIагъуэу къызгу­рыIуакъым абы итхэр, илъэс 13 - 14-м ситу арат. ИужькIэ, къызэрыщIэкIамкIэ, Тыркум щыпсэу адыгэхэм я тхыдэр япэ дыдэу зытхыжа Бер­къукъу Исмэхьил и IэдакъэщIэкIрат лIыжьым къызитар. КъызгурыIуар мащIэми, тхылъым седжащ. Мис абдеж щегъэжьауэ адыгэ Iуэхум сыдихьэхащ, абы и тхыдэр зэи IэщIыб сы­мы­щIауэ, иджыри къыздэсым содж, солэжь.
- УкъызыхэкIа лъэпкъым и къекIуэ­кIы­кIар, и щIыбагъ къыдэлъа гуауэр нэхъуеиншэу зэб­гъа­щIэу упсэуащ, уэри куэдым утетхыхьащ. Лъапсэрыхым ирихужьэу Тырку щIыналъэм ипхъа щыхъуа адыгэм и Iуэхур гузэвэгъуэт, икIагъэшхуэт абыхэм къащыщIар. Уэ бджа, бгъэунэхуа псом къахэпха гупсысэмкIэ ­укъы­д­дэгуэшэну сыхуейт: сыт хуэдэу щыта хэхэс гъащIэр адыгэм дежкIэ, и гур щигъэ­тIылъа къыхуихуа ди лъэпкъым зэгуэр, хьэ­мэрэ гуныкъуэгъуэм ихь зэпыту псэуа?
- Ар кIыхьу къебгъэкIуэкIыфынущ. Ауэ нэхъ кIэщIу жыпIэмэ, мыращ Iуэхур зытетыр е сэ сызэреплъыр. Адыгэр и хэкум щIикIам и щхьэусыгъуэр зыбжанэу зэтопщIыкI. Ира­хуаи, къагъапцIэу ирашаи, зыфIэфIу зыбгынаи щыIэщ. Ауэ Уэсмэн къэралыгъуэшхуэм и щIыгум нэхъыбэу щIашами щIэкIуами щхьэу­сыгъуэ хуэхъуар дин Iуэхуращ.
Адыгэм гугъуехь куэд ишэчащ. Зэ зым ягъэтIысу, итIанэ абдеж щрахужьэжрэ нэ­гъуэщI щIыпIэ тIысыпIэ ищIын хуей хъууэ. ­Гугъуехьыр и натIэу псэууэрэ, Ататюрк пашэ хъуа нэужь, Джумхьуриет (Республикэ) иу­хуэ­ри, къэралыр зэрыпсэун хабзэ зэхалъхьащ. 1921 гъэм Конституцэ къащтащ, къэралым лъэпкъыу исыр къыщыгъэлъэгъуауэ. Арщ­хьэ­кIэ 1924 гъэм Конституцэр зэрахъуэкIри, Тыркум ису хъуар тыркуу ятхыу щIадзащ.
Апхуэдэу ящIа нэужь, адыгэбзэкIэ упсалъэуи, «сыадыгэщ» жыпIэуи ядэртэкъым. Абы щыгъуэм сэ япэ классым сыкIуати, си анэ­дэлъ­хубзэрат сщIэр. Хуэмурэ тыркубзэр зэзгъащIэрт, ауэ адыгэбзэ къысфIыхэхуэрти, егъэджакIуэм тезыр къыстрилъхьэрт - пэшыр зэрагъэплъыр собэти, абы иралъхьэн пхъэр унэм сихужурэ къызигъэхьырт. Гъэмахуэ хъумэ, ди вакъэр лъыдигъэхырти, ди лъэгум къы­щIэ­уэрт. Куэдрэ къыстехуащ ар.
Мис апхуэдэ Iуэхухэрщ нобэрей ассимиляцэр къэзышар, лъэпкъыр зыхэсхэм яхэ­шып­сыхь щIэхъуар. Бзэр зымыщIэр, тыркум ират адыгэ хъыджэбзхэр куэд хъуащ.
Къуажэм дыдэсу, сыщIалэ цIыкIуу, ди адэш­хуэм деж молэри, динымкIэ егъэджакIуэри къэкIуауэ зэхэсхат. Сэ шей яхущIэсхьэну сы­лъа­Iуэри, сыщIыхьащ нэхъыжьхэр зы­щIэ­сым. Адыгэ хъыджэбз гуэр тырку щIалэм иратыну унафэ ящIу арат. Молэр псалъэрт: «Хэт сыт жимыIэми зыри къикIыркъым, хэт хэт дэкIуэнуми къурIэным итщ, я натIэм къритхащ». Ар щызэхэсхым, зы псалъэ къызатыну сылъэIуащ: «Ярэби, Алыхьыр тыркуу пIэрэ?» - сы­щIэуп­щIащ сэ. Ар щIыжысIари? Адыгэ къуажэ 17 ист аб­дежи, сэ сщIэуэ хъыджэбз 23-рэ тыркум иратат, ауэ зы тырку хъыджэбзи къуажэм къыдашатэкъым.
Нэхъ иужькIэ цIыхухэр еджащ, лэжьапIэ къа­гъуэтащ, къалэхэм Iэпхъуахэщ. Нобэ «сыадыгэщ» жызыIэр куэдщ, ауэ бзэр зыщIэр мащIэщ. Сэ къызэрыслъытэмкIэ, адыгэр лIыгъэкIэ зэрыхагъэшыпсыхьам нэхърэ нэхъы­бэу езыхэр интеграцэм ихьащ.
- Къэрал Iуэхуми хабзэми куууэ хыбощIыкI, куэд бджащ. КIэщIу жэуап къетыт: адыгэхэр я хэкум зэрырахуам лъэпкъгъэ­кIуэдкIэ (геноцидкIэ) уеджэ хъуну?
- ПсалъитхукIэ зэзгъэзэхуащ мы Iуэхум сызэреплъыр. Адыгэр зытекIуэдар сыт жыс­Iэ­ри сызэупщIыжащ сэр-сэру: зэгурымыIуэныгъэ, щIэныгъэншагъэ, урыс лъагъумыхъуныгъэ, уэс­мэн лъагъуныгъэ, къагурымыIуэ мус­лъы­­мэ­ныгъэ. ЯгъэкIуэдащ адыгэр мис абыхэм. Дэр-дэруи дызэгурыIуакъым, къэралри къыдгурыIуакъым. Ди хабзэри и кIэм нэсу къыдгурыIуэжыртэкъым дэ. Хабзэ жыпIэмэ, Iэнэм щызэрахьэрауэ, жэнэзы хуэIухуэщIэрауэ, хьэ­щIэ гъэхьэщIэкIэрауэ ягугъэщ языныкъуэ­хэм. Хабзэм псори итт, ауэ къагурыIуакъым.
- Уэ абыхэм ятеухуа тхылъ узэриIэм сыщыгъуазэщ. НэгъуэщI сытым утетхыхьа, конференцхэм жыджэру ухэтщ, сытым теухуауэ укъэпсалъэрэ?
- Истамбыл дэт Хасэм и тхьэмадэу илъэсипщIкIэ сылэжьащ. Абы щыгъуэми, иджыри зи яужь ситыр лъэпкъ Iуэхур дэгъэкIынырщ, абы и пэжыр къыщIэгъэщынырщ, ди псэукIэм хъуауэ хэлъымрэ мыхъумыщIэмрэ зэпкъ­ры­хынырщ. Кавказым, тхыдэм, Кавказ зауэм, абы и къежьэкIамрэ щхьэусыгъуэмрэ, нэ­гъуэщI куэдми сытетхыхьащ, тхылъ щхьэ­хуэ­хэр ­дунейм къытехьащ. Ахэр сэбэп мэхъу хэ­хэс адыгэхэм къащIэхъуэ щIэблэм я блэкIар ящIэ­нымкIэ, я гупсысэр унэтIынымкIэ, ди тхы­дэм еплъыкIэ гуэр хуаIэнымкIэ.
- Уи унагъуэкIэ нэхъ гъунэгъуу укъэт­цIы­хуну сыхуейт, Рэхьми…
- Си щхьэгъусэр абхъаз бзылъхугъэщ. Зи лъэпкъ, зи лъахэ фIыуэ зылъагъу щыIэмэ, ар етIуанэщ. Хэкупсэщ хуабжьу. Езыр профессорщ, университетым щолажьэ.
Махьинуррэ сэрэ бын дгъуэтакъым. Ауэ абы и дэлъхум лIы иукIыу лъэхъуэщым щихуэм, илъэси 3-м иту хъыджэбз цIыкIу къыхуэнати, дэ къэтшащ тпIыну.
ДэкIуэн хуей щыхъум, «псэлъыхъу пхуэхъур си деж къэгъакIуэ» жысIащ. Адыгэ фIэкIа естынутэкъым. Зэгуэрым къэкIуащ зы щIалэ, адыгэу жиIэу, ауэ и фэмкIэ зэрытыркур къэс­щIащ. ЩIалэр згъэшынэри, зыкъезгъэумысащ икIи афIэкIа хъыджэбзым къыбгъэдэмыхьэну унафэ хуэсщIри, сутIыпщыжащ. Абы иужь абхъазыпщ гуэрым къытехъукIа щIалэм лъыхъу къигъэкIуащ. АрщхьэкIэ, си мурадым сытетти, згъэщIэхъуащ. Бурджы (си пхъум) еджэн къиухри, лэ­жьэн щIидза нэужь, зы къэбэрдей щIалэ зригъэцIыхуащ. Абы и хъыбар щызэхэсхым, «си деж кърекIуэ» жысIащ. Уи фIэщ хъункъым, ауэ щIалэр ди унэ къыщыщIэбэкъуам и зыIыгъы­кIэкIэ, и теплъэкIэ зэрыадыгэр къыу­мы­щIэн­кIэ Iэмал иIэтэкъым.
- Дэнэ ущыщ? - сеупщIащ тыркубзэкIэ.
- Уэлэхьи, Узун-Яйла сыщыщым, сыкъэбэрдейм, Мэрзейхэ сращIалэм, - къызитащ жэуап адыгэбзэ къабзэкIэ.
ЩIалэм сепсалъэри, сигу ирихьащ, и адэ къуэшхэр лъыхъу къигъэкIуэну хуит сщIащ. Адыгэ пщащэ нэсу згъэсат хъыджэбзыр, адыгэ унагъуэ ихьэну сыхуейт. Езыри си ­жьауэм щIэ­кIакъым, жысIэм къедэIуащ, къыхихари игу дыхьэ щIалэщ. Бурджы адыгэ анэ гумащIэ ­хъуащ, пхъу гумащIэуи къысхущIэ­кIауэ, дызэ­хуэ­гуапэу дызэкIэлъокIуэ. Сигу хэ­зы­гъахъуэ­ри? А зи гугъу сщIы хъыджэбзым зэ­тIо­лъ­хуэ­ныкъуэу пхъуитI иIэщ - Гужанрэ Нэжанрэ. Гужан зымахуэ къэтIысауэ къызжеIэ: «Уэ адыгэ хъыджэбзыр зэрыщытыр пщIэрэ?».
- ЩIагъуэу сщIэркъыми, кхъыIэ, къызжеIэ.
- Адыгэ хъыджэбзыр ину Iэгу еуэркъым, уэрамым щрикIуэкIэ лъэбакъуэхъуу бакъуэркъым, тутын ефэркъым, ину псалъэркъым.
- НэгъуэщI сыт хуэдэ хьэл хэлъ? - сы­щIоупщIэ.
- Иджыри зы щыIэщ, ауэ бжесIэнукъым.
- Ди яку къыдэнэжынщ, щэхуу къызжеIэ, - щыжысIэм, си тхьэкIумэм къекIуэталIэри: «Адыгэ хъыджэбзыр адыгэ щIалэ дэкIуэн ­хуейщ», - жиIащ. Мис апхуэдэу адыгэпсэ яIуту игъэсащ ахэр Бурджы. А цIыкIухэр адыгэбзэкIэ мэпсалъэ, пшынэ йоуэ. Зыр пшынэ ­щеуэкIэ, адрейм сэ сыкъыдофэ.
- Тхьэм куэдрэ уакIэлъигъэплъ гъащIэм и IэфIыр зыхозыгъэщIахэм!

«Адыгэ псалъэ» газетым и къудамэм и унафэщI НэщIэпыджэ Замирэ Тумэ Рэхьми йопсалъэ.

Сурэтхэр  Къарей  Элинэ  трихащ.