Мысыр усыгъэм и неоклассик аль-Баруди Мыхьмуд (Наурзокъуэ)

(ПэщIэдзэр №68-м итщ).

1878 гъэм банкирхэм къытракъузэри, хедив Исмэхьил къызэрегъэпэщ Мысырым и мылъкур зыхуэдэр къэзыпщытэну комиссэ. Комиссэм нэмыукIытагъэ хэлъу Исмэхьилрэ абы и министрхэмрэ игъэкъуаншэрт, я суд ищIэми ярейуэ, иужькIэ яхуегъэув я къулыкъухэм текIыну, мохэри комиссэм йодаIуэ. Хамэ къэрал къулыкъущIэхэр яхэту министрхэм я Хасэ щIэуэ къызэрагъэпэщ. 1878 гъэм шыщхьэуIум и 28-м абы лэжьэн щIедзэ. Ермэлы Нубар-пэщэ а министр гупым и Iэтащхьэу ягъэув. «Европэм и кабинет» зыфIаща а къэрал унафэщIхэм цIыхубэр ятеплъэ хъуртэкъым. Иджы хэхэс къулыкъущIэхэм, Мысыр мылъкум унафэ тращIыхь къудей мыхъуу, езы къэралри зэрахьэрт. Мис а зэманым ирихьэлIэу къызэщIэстащ лъэпкъ щхьэхуитыныгъэ зэщIэхъееныгъэр. Абы и сэбэпкIэ хамэ къэрал къикIа къулыкъущIэхэр традз, хедив Исмэхьили нэхъ иужьыIуэкIэ траху. 1879 гъэм фокIадэм и 21-м лъэпкъ правительствэр зэбграхури, Мысырым и премьер-министру инджылызхэм ягъэув Рийаз-пэщэр. Дзэзешэ министр къулыкъур хуагъэфащэ адыгэ щIалэ Уэсмэн Рыфкъий-пэщэм. Хьэрып тхыдэтх Сабри Мыхьмуд къызэригъэлъэгъуэжамкIэ, а лъэхъэнэм къэралым гущIэгъуншагъэр щытепщэ мэхъу - цIыхухэр ягъэтIысырт, яукIырт. Псом хуэмыдэжу зи фэр ирахыр мэкъумэшыщIэхэрат - фэллахькIэ зэджэжхэр. Аргуэрыжьти, хьэрып офицерхэм улахуэу иратыр ягъэмэщIат. Къызыщхьэщыжын зиIэхэм дзэм къулыкъуфI щаубыдырт, дзэзешэ ящIу хъуар адыгэхэт. Зауэ хуэIухуэщIэкIэ абыхэм зэфIэкI зэраIэр, зи унафэ щIэтым зэремыпцIыжыр, лIыгъэ зэрахэлъыр къалъытэрт.

 

Аргуэру къэралым къыщызэщIост лъэпкъыр хуит щIыжынымкIэ бэнэныгъэр. Хуитыныгъэм и бэнакIуэхэм я къызэгъэпэщакIуэу мэув полковник Ахьмэд Араби (1839 - 1911 гъгъ.). Абы Мысырым и сэбэп зыхэлът къилъыхъуэр, езыр жьакIуэт, цIыхухэр зригъэдэIуэфырт.
Араби и телъхьэхэр «уэтIэнийкIэ» («и лъэпкъым и сэбэп къэзылъыхъуэ» жиIэу аращ) зэджэжхэрт. Абыхэм ягъэIуащ Мысырым и цIыхубэр къэралыгъуэ щхьэхуэ зиIэн хуей лъэпкъыу зэфIэувауэ икIи ар зрагъэхъулIэнымкIэ ялъэкI къагъэнакъым. А бэнэныгъэм куэду къыхашэрт дзэм хэтхэр, мэкъумэшыщIэ цIыхубэр.
Араби и телъхьэхэмрэ нэхъ зэхэщIыкI яIэу дзэм хэт офицерхэмрэ 1881 гъэм къызэрагъэпэщ Лъэпкъ парт.
УэтIэнийхэм я Iэтащхьэм премьер-министр Рийаз зыхуегъазэ дзэзешэ министр Уэсмэн Рыфкъий-пэщэр и къулыкъум трагъэкIын хуейуэ. Абы дагъуэри мырат: адрейхэм я нэхейкIэ а министрым а зэманым къулыкъушхуэ яритат адыгэхэмрэ тыркухэмрэ къахэкIа офицер зыбжанэм, хьэрып офицерхэр къигъанэри. АрщхьэкIэ Араби зыхуейр премьер-министрым къыхуищIакъым. Апхуэдэу щыхъум, минитI хъу дзэр щIыгъуу хедив Тауфикъ деж ар кIуэри дзэм зэхэгъэж щамыщIыну, зэхэгъэж зыщI министрри трагъэкIыну хуигъэуващ. Мысырым и тепщэр шынэри, Арабирэ абы и блыгущIэтхэмрэ жаIауэ хъуар яхуищIащ.
Дзэзешэ министрыр занщIэу и къулыкъум токI. Хедивым абы и пIэм ирегъэувэ уэтIэнийхэм яхэт, конституцэми и телъхьэ Мыхьмуд Сэми аль-Баруди. Офицер-уэтIэнийхэр я гуапэу IущIат ар министру зэрагъэувам. Езыри кърагъэза дзыхьым хуэфащэ лIыуэ къыщIэкIащ. Ар Ахьмэд Араби и дарэгъу мэхъу.
Тауфикъи сыт ищIэжынт? И гум къыщIитхъыу мыпхуэдэу жеIэ: «ДяпэкIэ офицер псори - ар тырку, адыгэ, хьэрып ирехъу - я хуитыныгъэкIэ зэхуэдэу щытынущ».
Офицер-уэтIэнийхэм я гугъэт текIуэныгъэ нэс къахьауэ, ауэ ахэр щыуат. Абыхэм зрагъэхъулIар мащIэт, къэралым Iуэхур щахъуэжын хуэдэу зы Iуэхугъуэшхуи ялэжьатэкъым. Иджыри къэрал унафэр яIэщIэлът премьер-министр Рийазрэ абы и блыгущIэт цIыхугъэншэхэмрэ. УэтIэнийхэм кIэ иратыну абыхэм загъэхьэзырат. Псом япэу Мыхьмуд Сэми трагъэкIащ и къулыкъум. Адрей уэтIэний унафэщIхэми кIэ иратыну Iуэхухэр ялэжьырт. Ауэ мызыгъуэгум уэтIэнийхэр мобыхэм ебзэджэкIащ. ЗыкъызэщIаIэтэри зауэлI миниплIрэ топ пщыкIуийкIэ Абдин быдапIэм и уэрамыщхьэхэр яубыдащ икIи Тауфикъ къраджащ. Хедивыр абыхэм еупщIащ я мурадымкIэ. Ахьмэд Араби абы хуигъэуващ мы Iуэхугъуэхэр игъэзэщIэну: япэу, икIэщIыпIэкIэ Рийаз и кабинетыр къутэжын; етIуанэу, конституцэ цIы­хухэм етын; ещанэу, дзэм и бжыгъэм хэгъэхъуэн.
А псоми къагъэлъагъуэт уэтIэнийхэм мыхьэ­нэш­хуэ зиIэ политикэ Iуэхугъуэхэр къызэрыхалъхьар.
Хедив Тауфикъ арэзы хъуащ Рийаз тригъэкIыну, дзэзешэ министр къулыкъур Баруди иритыжыну. Арабирэ Барудирэ арэзы техъуащ адрей Iуэхугъуэхэр къызэрыхуамыщIэм. Ари текIуэныгъэшхуэтэкъым. Премьер-министру ягъэува Шериф-пэщэр цIыхубэ зэщIэхъееныгъэм и бийт. Ар наIуэ къыщыхъум, уэтIэнийхэм абы и бийуэ Iуэху къаIэтащ, ар трагъэкIыхуи увыIахэкъым. 1882 гъэм мазаем и 5-м уэтIэнийхэр нэхъыбэу зыхэт кабинет къызэрагъэпэщ. Премьер-министру ягъэув Мыхьмуд Сэми аль-Баруди, дзэзешэ министр къулыкъур хуагъэфащэ Ахьмэд Араби.
Къэрал унафэщIу уври, махуитI нэхъ дэмыкIыу, Баруди дунейм къытригъэхьащ депутатхэм я палатэ къызэрызэIуахымкIэ хабзэщIэ. Абы и революционнэ правительствэм IуэхугъуэфI куэд иубзыхуащ захуагъэм тету хуитыныгъэхэр егъэкIуэкIыным, зыр адрейм хуэлIыщIэу зэрыщытар гъэкIуэдыным, суд зэращIэ щIыкIэр егъэфIэкIуэным, мэкъумэш Iуэхум епха банк къызэIухыным, нэгъуэщI-къинэмыщIхэми ятеухуауэ. Къэрал мылъкур зэхэзыдыгъуэж, гъэпцIагъэкIэ цIыхухэр зыгъэшынэ, Iулъхьэ къеIызых къулыкъущIэхэм я бийуэ абы къыдигъэкIа унафэхэр гъэзэщIа хъурт. Псом хуэмыдэу а унафэхэр шэуэ ятехуэрт хамэ къэрал къикIауэ Мысырым мылъку щызыугъуей къулыкъущIэхэм.
А лъэхъэнэм езы Баруди цIыхубэр зыгъэпщылIхэм я бийуэ итхащ мы сатырхэр:

Лъэхъэнэ кIыфIхэм къагъэщIа залым,
Тепщэгъуэр пIыгъти, ущыкIащ.
Ем и IэщакIуэу ухьэрэмщ -
Уахътыншэу зыкъыпщыхъужащ.

Арщхьэ захуагъэм къиIэтащ и джатэр!
ЗэгъащIэ, уэ абы укъемылын,
Иджыри лей зыбохьэ уетауэ,
 Пщэдейр ди махуэщ - кIэ уэттынщ!

Мысыр цIыхубэр къызэщIэушэрт. Фэллахьхэр, губгъуэрысхэр, IэщIагъэлIхэр гъащIэм къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэфIхэм я телъхьэт, апхуэдэу зыкъиIэтырт мэкъумэшыщIэхэм я зэщIэхъееныгъэм. Фэллахьхэр гуп-гуп зэрыгъэхъуауэ щIыр зыIэщIэлъ уэркъхэм ятеуэт, я псэукIэр нэхъыфI зыщIыну Iуэхугъуэхэр ягъэзэщIэну къэрал унафэщIхэм хуагъэувырт.
Апхуэдэу цIыхубэр зэрызэщIэхъеям игъэщтащ уэтIэний хъуа либерал уэркъхэу лъэпкъ кабинетым хыхьахэр икIи ахэр я бийхэм я дежкIэ «екIуэкIыжахэщ». Лъэпкъ партым и Iэтащхьэ СулътIан-пэщэ 1882 гъэм и накъыгъэм инджылыз консулым мыпхуэдэу зыхуигъэзащ: «Шериф-пэщэр традза нэужь, нотаблхэм я палатэр Араби залымыгъэкIэ зригъэдаIуэрт икIи абы щыгъуэ езы депутат дыдэхэм къащта Iуэхугъуэхэр ядэжыркъым, къагъэпцIауэ жаIэри, абы къыхэкIыуи Мыхьмуд Сэми и правительствэр традзыну хуейщ».
1882 гъэм накъыгъэм и 20-м Александрие къыбгъэдыхьащ Инджылызымрэ Франджымрэ я эскадрэр. Махуитху дэкIри а къэралитIым хедив Тауфикъ хуагъэуващ Ахьмэд Араби Мысырым ирагъэкIыу Мыхьмуд Сэми аль-Баруди и правительствэри зэрахъуэкIыну.
Мысырым ис цIыхухэр Iэджэуи иризэгуэпырт Инджылызымрэ Франджымрэ къэралыр зэраубыдам, ауэ зэкIэ къару яIэтэкъым абыхэм япэщIэувэну. МыдэкIэ хамэщI къикIахэм зэрыхуейуэ унафэ ящI: хедивыр Iуахури, абы и пIэкIэ «Къэралыр зезыхьэ комитет» фIащри унафэщI гуп зэщIагъэуIуэ. Мысырым революцэр хьэзыр щыхъуат, Тыркуми Европэми я бжьым къэралыр къыщIигъэкIыжын хуэдэу. Мис а зэманым Баруди етх «ЗэщIэхъееныгъэм къыхуезыджэ» зыфIища мы усэр:

Дэ Iэджэ дохъу... Захуагъэр ди мураду,
Дыщалъхуа щIым къытокIэ гъавэр куэду.
Ди бийхэм я щхьэхэр, ухуеймэ пэжым,
Удз кIыру къыхуэкIащ дэ ди шэмэджым.
АтIэ дыщIыдэмыкIыр сыт мэкъуауэ,
Ди джатэ жанхэр ди шэмэдж пэлъытэу?
Арыншэм ди Хэку щIасэм и шыгъуэгум
 Щаубэж удзу дытокIыжыр щIыгум.
Аращи, хуитыныгъэр ди Iумэту,
Дэ зытеддзынщ лIэщIыгъуэм и нэлатыр!

Ауэ хуитыныгъэм и дыгъэр къахуепсакъым цIыхубэм. Сыт щыгъуи хуэдэу хамэ къарукIэ ираудыхащ бэм я зэщIэхъееныгъэр. 1882 гъэм бадзэуэгъуэм и 11-м щегъэжьауэ фокIадэм и 14 пщIондэ екIуэкIа зауэм хамэщI зэрыпхъуакIуэхэм текIуэныгъэр къыщахьащ. Абыхэм яутIыпщыжащ Мысырым и дзэр, абы щыщу къэныкъуэкъуэну хуежьахэр зэтраукIащ. Ар удынышхуэу техуат лъэпкъ зэщIэхъееныгъэм, езы Мысыр цIыхубэм контрибуцэу къытралъхьащ фунт стерлинг ме­луанибгъу.
1882 гъэм и дыгъэгъазэ мазэм Мыхьмуд Сэми аль-Баруди, Ахьмэд Араби, абыхэм нэхъ япэгъунэгъуа цIыхуитхури, игъащIэкIэ каторгэ щыIэну я суд ящIэри, Сарандиб (Цейлон) хыхъуанэм ягъакIуэ. Революцэ зэщIэхъееныгъэм хэта нэгъуэщI куэди, зэраныгъэ зыщIа бзаджащIэхэу ягъэIури, ягъэтIыс. Инджылыз Iужажэхэм абыхэм хьэзаб Iэджэ ирагъэшэчырт. Дзэм я судхэм апхуэдэхэм укIкIэ я унафэр ящIэрт е ущыпсэуну гугъу къум щIыпIэхэм егъэзыпIэ къыщыхуагъуэтырт.
Баруди илъэс 17-кIэ Мысырым кърагъэхьэжакъым. БэмпIэгъуэу екIуэкIа а илъэс хьэлъэхэм абы нэхъ куууэ едж инджылызыбзэр; хьэрып, инджылыз, франджы тхакIуэ куэдым яхуотхэ. И гуауи, и гупсыси къыщиIуатэ усэ хьэлэмэт куэди а лъэхъэнэм етх. Езым дежкIэ ахэр и зэш зэрытригъэут, и лъэхъэнэгъухэм я дежкIэ а усэхэр Iут хьэрып усыгъэр къэзыгъэщIэрэщIэжхэу, я гурыгъу-гурыщIэхэр, я хъуэпсапIэхэр къэзыIуатэ тхыгъэфIхэу.
Тауфикъ и къуэ хедив Аббас II Хьилмий арэзы хъури, 1900 гъэм Баруди хуит ящIащ Каир къэкIуэжыну. «Сыту фIыуэ нэф сыхъуа, зи мыхъуми слъагъуркъым хамэ къэрал зэрыпхъуакIуэхэм си къэралым трагъэлъ хьэзабыр», - аращ Мыхьмуд Сэми япэу къыжьэдэкIар Мысырым и щIыналъэм щытеувэжам.
УсакIуэм и фIэщ хъурт езыр зыщIэбэныр и хэкум къызэрехъулIэнур. Илъэситху зэрыпсэужам итха усэ щэджащэхэми къахощ а фIэщхъуныгъэр. Революционер цIэрыIуэр, усакIуэр, щIэныгъэлIыр псэуху и хэкум, и ныбжьэгъухэм, и мурадхэм яхуэпэжащ.
Иджы дыкъытеувыIэнщ Баруди и усыгъэхэм. Абы увыпIэшхуэ щеубыд хьэрып поэзием. Баруди и поэзиер нэхъ зэпкърыха щыхъуащ Омар ад-Дасукъи и «Мыхьмуд Сэми аль-Баруди» тхыгъэм (Каир, 1958 гъэ). Пэжщ, Баруди и творчествэр абы къелъытэ курыт лIэщIыгъуэхэм поэзиер къызэралъытэу щыта Iуэху еплъыкIэхэр и щапхъэу. Ар щыуагъэщ.
«ЩIэуэ къэунэху поэзием и лъабжьэр зыгъэтIылъар Барудищ» зыфIища и лэжьыгъэм литературовед икIи критик Шэукъи Дайф щытопсэлъыхь Мыхьмуд Сэми и гъащIэмрэ и творчествэмрэ. А лэжьыгъэр дунейм къытехьащ 1977 гъэм. УсакIуэ цIэрыIуэм и гъащIэмрэ и усыгъэхэмрэ ятеухуауэ куэд къыщыбгъуэтынущ КъуэкIыпIэ къэралыгъуэхэм я псэукIэр зыджыж ди урыс щIэныгъэлIхэм я къалэмым къыщIэкIа тхыгъэхэм. Нэхъыбэу ар щызэпкърыхащ А. Б. Куделин, Н. К Коцарев, В. В. Сафронов, академикхэу И. Ю. Крачковскэмрэ А. Б. Крымскэмрэ, нэгъуэщIхэми я лэжьыгъэхэм.
Мыбдежым щыжыIэн хуейщ курыт лIэщIыгъуэхэм, адыгэ пащтыхьыгъуэм и лъэхъэнэм, хьэрып литературэм къызэригъэщIар дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа тхыгъэ гъуэзэджэхэр - «Жэщ минрэ зырэ» жыхуиIэр, нэгъуэщIхэри. Ауэ адыгэ мамлюк сулътIанхэм Мысырым, Сирием, Палестинэм тепщэгъуэр щаIэщIэкIа нэужь, зэманышхуэкIэ хьэрып литературэм зыужьын щегъэт. Хьэрып къэралхэм я щэнхабзэми гъуазджэми заужьынымкIэ гулъэфт тыркухэр тепщэ зэрыхъуар.
ЕпщыкIуханэ лIэщIыгъуэм къыщыщIэдзауэ епщыкIуиянэр икIыху хьэрып литературэм «мыр сыту фIыт» хужыпIэну зы тхыгъэ къыхэхъуакъым. А лъэхъэнэхэм псэуа усакIуэ псоми я усыгъэхэр зэщхьщ, муслъымэн диныр къэунэхуным и пэкIэ щыIа поэзием «зыпащIыжа» къудейщ. Губгъуэрысхэм я гъащIэр зыхуэдэр ямыщIэу, езыхэр къалэхэм щыпсэухэу абыхэм ягъэлъапIэрт «бедуинхэр хуиту дунейм зэрытетыр», «къумым щыпсэу лIыхъужьхэм батэр зэрагъэшыр». Бедуинхэмрэ лIыхъусэжьхэмрэ (рыцархэмрэ) щагъахъэу щыта лъэхъэнэр зэрыщымыIэжым а усакIуэ пцIыупсхэр егупсысыххэртэкъым.
ХамэщI къикIа зэрыпхъуакIуэхэм ебэнын щыщIадза епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм хьэрыпхэм я акъылым зеузэщI, я зэхэщIыкIым хохъуэ. АбыкIэ сэбэп хъуащ Наполеон Бонапарт и дзэр Мысырым зэрытеуар.
Къэралым зыщаIыгъын мурадкIэ франджыхэм хьэрыпыбзэкIэ газетхэр Каир къыщыдагъэкIыу щIадзэ.
Мухьэмэд Алий къэрал унафэщI хъуа нэужь, Мысырымрэ КъухьэпIэ Европэмрэ зэхуаIэ зэпыщIэныгъэхэр нэхъыби, нэхъ зэмылIэужьыгъуи мэхъу. НэгъуэщIу жыпIэмэ, усакIуэхэр щыгъуазэ мэхъу поэзием и «щапхъэщIэхэм».
Поэзиемрэ публицистикэмрэ заужьынымкIэ псом хуэмыдэжу сэбэп хъуащ 1879 - 1882 гъэхэм Мысырым щекIуэкIа лъэпкъ щхьэхуитщIыжакIуэ бэнэныгъэр. Инджылыз зэрыпхъуакIуэхэм къэралыр яубыда нэужь, Iэджэ хьилагъэ зэрахьащ къэралым и культурэм зэрызиужьыр зэтеIыгъэным теухуауэ. Ахьмэд Араби бэр къыщиIэтам щыгъуэ еджапIэ Iэджэ зэхуащIыжат, газетхэмрэ журналхэмрэ хуиту къыдрагъэгъэкIыжыртэкъым. Инджылызхэр Iуэхум зэреплъу щытар IупщIу къыщыхощыж ипэжыпIэкIэ Мысырыр зыIэщIэлъа лорд Кромер мыр жиIэу зэрыщытам: «Сэ къэслъытэркъым щIэныгъэ нэхъыщхьэрэ курыт щIэныгъэрэ цIыхухэм ядгъэгъуэткIэ Мысырым къэрал хуэIухуэщIэкIэ автономие игъуэтын хуэдэу зыгуэркIэ зыхуэужьыну. А Iуэхум ухуэпIащIэ хъунукъым, езы Мысырым щыпсэухэм я хьэл-щэнкIэ, я акъылкIэ захъуэжыху».
АрщхьэкIэ зэрыпхъуакIуэхэм яхузэтеIыгъакъым хэкур зейхэм я щхьэхуитыныгъэм папщIэ ирагъэ­кIуэкIа бэнэныгъэри, ахэр щIэныгъэм, нэхугъэм, я акъылкIэ псэуж хъуным зэрыщIэкъуари. Хьэрып литературэм и лIэужьыгъуэщIэу япэу къэунэхуащ­ тхыдэм теухуа романхэр. Ар щыхьэт техъуэрт лъэп­къым зыкъызэрищIэжым, хамэ къэрал зэрыпхъуакIуэхэр я хэку ирахужынымкIэ хьэрыпхэр зыгъэгушхуэ Iуэхугъуэхэр я блэкIам къызэрыщагъуэтым.
Лъэпкъыр гъащIэщIэм, щIэныгъэм къыхуэзыгъэуш къару къылъыкъуэкIырт прозэм, ауэ Баруди и пэкIэ хьэрып поэзиер а псоми хуэдэгут икIи хуэнэфт. Дахэу гъэпса мыхъумэ, гупсысэ щIагъуэ зыхэмылъ усыгъэхэр цIыхубэм къазэрыхуэсэбэп щыIэтэкъым, я бзэкIи, я гъэпсыкIэкIи илъэс щищ ипэкIэ ятхахэм ящхьт.
Апхуэдэ усэ гъэпсыкIэр, апхуэдэ тхэкIэр лъэныкъуэ егъэзын, XVI - XVII лIэщIыгъуэхэм щыIа усэ узэщIыкIэр къутэн - арат зытеухуар щIэуэ къэунэху хьэрып поэзием и унэтIыныгъэр. Усэм и «пкъымрэ» абы хэлъ гупсысэмрэ зэгуэгъуу, зэхуэкIуэу гъэпсыкIэщIэхэр, я зэхэлъыкIэкIэ нэхъ гугъуу, къэунэхухэрт.
Езы Баруди пасэрей тхэкIэм, пасэрей усэ гъэпсыкIэм къытекIынымкIэ сэбэп къыхуэхъуащ и пэкIэ псэуа усакIуэхэм я тхыгъэхэм фIыуэ зэрыщыгъуазэр. Курыт лIэщIыгъуэхэм нэхъыбэу аббасид лъэхъэнэм псэуахэу усакIуэ щэщIым я тхыгъэхэр щызэхуэхьэса антологие абы къыдигъэкIащ. УсакIуэ цIэрыIуэхэу абы ихуат аль-БахътIури, Абу Нууэс, Ибн ар-Руми, Абу Таммам, Ибн аль-МуIтэз, аль-МутIэнаби, аль-Маарри, нэгъуэщI куэди. Цейлоным щыщыIам игъэхьэзыра антологием бейт 39.593-рэ ихуат. Ахэр Iыхьиблу гуэшыжат, зэрытха щIыкIэм елъытауэ. Мис а усыгъэхэм я лIэужьыгъуэхэр: адаб, мадихь, риcal, сыфат, насиб, хьиджэ, зухьд. Зытхар дунейм ехыжауэ 1909 - 1911 гъэхэм антологиер Каир къыщыдэкIащ. «Баруди и Мухътэрат» фIащащ тхылъиплIу къыдэкIа а антологием. Абы нэхъыфIыIуи дунейм къытехьэжакъым хьэрып классикэр зыхуэдэр къыщыгъэлъэгъуауэ. ЖыIэни хуейщ хьэрып литературэм зыкъиужьыжынымкIэ ар сэбэпышхуэ зэрыхъуар.
Езы Мыхьмуд Сэми и усэхэр зэхуихьэсыжащ и щхьэгъусэ Аминэ (ар 1879 - 1882 гъэхэм екIуэкIа зэщIэхъееныгъэм жыджэру хэта Баруди Екъуб ипхъут). Екъуби хэкум ирагъэкIыу Цейлон щыIахэм языхэзт. Мыхьмуд Мэнсури пэщIэдзэ псалъэр хуитхауэ 1904 гъэм Каир къыщыдэкIащ Баруди и япэ тхылъыр. Ауэ абы имыхуауэ усакIуэм и Iэрытх куэд къэнат. Мэнсури щIыгъуу Баруди и щхьэгъусэ фызабэм 1915 гъэм и усэ диван къыдегъэкI. Абы ихуа псалъэхэр итхат езы Баруди щыпсэум щыгъуэ. А тхыгъэм гурыIуэгъуэ къещI поэзием ар зэреплъу щытар. Абы къыхощыж хьэрып тхакIуэхэм гъащIэм пэгъунэгъу защIыну мурад щащIам, курыт лIэщIыгъуэм щыIа тхакIуэхэм зыкъыпагъэщхьэхукIыурэ, Iуэху еплъыкIэ яузэщIахэр.
Иджырей тхэкIэр зи фащэ, езым и Iэзагъ зрихьэлIа щапхъэщIэ къызыхуигупсыса усыгъэхэр абы и куэдщ. А псоми къагъэлъагъуэ ар талантышхуэ зиIэ усакIуэу зэрыщытар.
Тезыр тралъхьэу Цейлон ягъэкIуэн и пэ къихуэу усакIуэм и къалэмым къыщIэкIащ «политическэ лирикэ» зыфIэпщ хъуну усыгъэ куэд. Апхуэдэ усэхэри хьэрып поэзием къыхэзыхьар Барудищ.
1875 гъэм дунейм къытехьащ Хъусейн аль-Марсаф и тхыгъэ «Хьэрып щIэныгъэхэм литературэм и Iэмалыр къызэрыщагъэсэбэпыр» зыфIищар. Аращ Баруди и творчествэм щытепсэлъыхь тхыгъэу япэ дыдэу ятхауэ дэ дызыщыгъуазэр. Баруди усакIуэ цIэрыIуэу зэрыщытар къыщыгъэлъэгъуащ инджылыз тхыдэтх икIи усакIуэ Уильфрид Блант и тхылъхэм ящыщ зым. Езы Блант 1880 гъэм Мысырым кIуащ, Iэмали игъуэтащ 1881-1882 гъэхэм абы къыщыхъуахэм кIэлъыплъыну. «Инджылызым Мысырыр зэриубыдам и тхыдэ щэхур» и тхыгъэм къыщегъэлъагъуэ Мыхьмуд Сэми зэрыусакIуэшхуэр.
АтIэ Баруди и политическэ лирикэр и лъэхъэнэгъухэм щхьэ фIыуэ ялъэгъуа? Абы и усэхэм апхуэдэ ехъулIэныгъэ щIаIар сыт?
Ар цIыхухэм я гъащIэм, Мысырым къыщыхъу-къыщыщIэхэм япэджэжырт, хуитыныгъэм и пшыналъэ лъэщу Iурт. НэгъуэщIу, адрей усакIуэхэр, гъащIэм пэжыжьэ усыгъэ дахэхэр зэрахьэурэ, IэзагъэкIэ зэпеуэхэрт. Абыхэм зыри ягъэпIейтеякъым. АтIэ Баруди и усэхэр 1879-1882 гъэхэм екIуэкIа зэщIэхъееныгъэм и джакIуэ хъуахэщ.
ЛIыхъужьыгъэр щигъэлъапIэ и усэхэм Баруди къыщигъэлъэгъуащ хьэрып лъэпкъыр зыщIэхъуэпсыр, ар хуитыныгъэм зэрыщIэбэныр; захуагъэм, цIыхухэр зэхуэгъэдэным и телъхьэу зэрыпсэемыблэжыр. ЦIыхубэм зыкъыщIиIэтам и щхьэусыгъуэр абы мыпхуэдэу къиIуэтащ:

Жэщ кIыфIхэм я пшапэ нэхухэм
Къагъэнэхур бэнэныгъэм и махуэхэр.
ЗызышыIэу есахэм - тегушхуэн ялъэкIынщ,
МэжэщIалIэу есахэм - заIэтын ялъэкIынщ,
Бэм нэхугъэр къыхуазэуну…
Гугъущ, сощIэ, хьэзабыр пшэчыну,
ЦIыхухэм хъуащ яхуэмышэчыж.
Мы махуэ хьэлъэхэм, бэмпIэгъуэхэм,
Гуауэр, ныбжьэгъухэ, дэ тхуэмыгъэвыж.
Дэ насыпыншэ гъащIэм дыкъезыгъэлынур зыщ -
Бэм къиIэта а джатэ жанырщ.

Мыхьмуд Сэми гъащIэр зэрыщытым хуэдэу къигъэлъагъуэ къудейкъым. Езыр зыщыпсэу дунейм къыщыхъу мыхъумыщIагъэр, щалэжь емыкIухэр ди нэгу щIегъэкI, абыхэм гущыкI яхудегъэщI. Аращ япэу социальнэ щIэнэкIалъэр хьэрып поэзием и лIэужьыгъуэщIэу зыубзыхуар. Шэрыуэу гъэпса и щIэнэкIалъэ усэхэм абы щысхьрабгъу имыIэу хэутэн щещI тепщэ хъуа цIыху щыкIахэр, къыщыщIегъэщ ем къежьапIэ хуэхъур, залымыгъэмрэ цIыхугъэншагъэмрэ гъэкIуэдынми дакъыщыхуреджэ.

(КъыкIэлъыкIуэнущ).

 

Наурзокъуэ Мыхьмуд

 

Мысыр адыгэ щIэныгъэлI, тхакIуэ цIэрыIуэ Макъдиси Абу-Хъалид (1416-1483)

 

Адыгэ мамлюк сулътIан Къейт-бей

 

Адыгэ мамлюк шууей

 

Адыгэ мамлюкыр зауэм Iутщ

 

Шейхъ МуIэед (Къэрмокъуэ) и мавзолей

 

ХьэфIыцIэ Мухьэмэд.
Поделиться: