Фигу къэдгъэкIыжынщи, блэкIа лIэщIыгъуэм и 70 гъэхэм, 80 гъэхэм я пэщIэдзэм Къумахуэ Мурадин къихутауэ, иужькIэ игъэунэхуауэ щытащ псынщIэ дыдэу зекIуэ электронхэр кристаллым хэбутIыпщхьэмэ, нур лIэужьыгъуэщIэ къызэрыунэхур. «Къумахуэм и эффект» зыфIаща дунейпсо щIэныгъэ унэтIыныгъэщIэм и къежьапIэ хъуари аращ.
Классическэ физикэм щыгъуазэ дызэрищIымкIэ, зэщIэузэда мэскъалым (заряженнэ частицэм) и псынщIагъыр щыщIэбгъэхуабжьэкIэ нэрымылъагъу нурыщIэ къыхэбзиикIыу щIедзэ.
Электроныр «езыхужьэ» Iэмэпсымэу физикхэм алъандэрэ къагъэсэбэпу щытар зи радиусыр метрищэ Iэджэ хъу синхротрон абрагъуэхэрат. Къумахуэм и къэхутэныгъэм и фIыгъэкIэ апхуэдэхэр уимыIэми хъунущ, псынщIэрыкIуэ электронхэр кристаллым хэбутIыпщхьэмэ.
Мурадин къызэрихутамкIэ, атом лэрыпсхэм (цепочкэхэм) къагъэщI пхрыкIыпIэм (каналым) мэскъал зэщIэузэдар щыкIуэцIрыкIкIэ, нур лIэужьыгъуэщIэ къыхэбзиикIыу щIедзэ. АтIэми, кристаллым къыщыхъур куэдкIэ нэхъ «жыIэдаIуэщ», синхротронхэм къагъэщIхэм нэхърэ.
- Кристаллым пхрылъэт электроным зэрызищIым нэгъуэщIынэкIэ еплъын щыщIэздзар доктор диссертацэр пхыгъэкIыным яужь сыщита 1975 гъэм и гъатхэпэ мазэрщ, - жиIэгъат Мурадин 1981 гъэм, «Литературная Россия» газетым щылажьэ, журналист цIэрыIуэ Евсеев Валерий и упщIэхэм жэуап щаритыжым. - А лъэхъэнэм сызыпэрыта лэжьыгъэр иужькIэ къызэхъулIа къэхутэныгъэхэм я пэублэщ. ИужькIэ нур лIэужьыгъуэщIэм ехьэлIауэ гу зылъыстахэм сэ езыр сыкъагъэуIэбжьыжат. Абы теухуауэ сыщыпсалъэкIи си лэжьэгъухэм я фIэщ сыхъуртэкъым. АрщхьэкIэ, а зэманым къыспкърыхьа гупсысэм, псэхупIэ къызимыту, зэпымыууэ сиIыгът. ИлъэситI дэзгъэкIри, си гукъэкIхэр къыздэлажьэхэм я пащхьэ зэхуэхьэсауэ аргуэру щызгъэлъэгъуащ.
Арати, Къумахуэм и лэжьыгъэр етIуанэу физик цIэрыIуэхэм я пащхьэ ирилъхьащ. Абы мыхьэнэ ин дыдэ зэриIэр япэу къызыгурыIуар Мурадин ущиякIуэу икIи узэщIакIуэу а зэманым иIа, доктор диссертацэр щыпхигъэкIым и оппоненту щыта, Ленин саугъэтыр зрата профессор Фирсов Олегщ.
Абы иужькIэ физик ныбжьыщIэм и Iуэхур даIыгъащ СССР-м ЩIэныгъэхэмкIэ и академием и вице-президент Велихов Евгений, МКъУ-м и ректор, академик Хохлов Рем сымэ, нэгъуэщIхэми. Куэд дэмыкIыу, щIэныгъэ журналхэм къытехуащ кристаллым пхагъэкI мэскъалхэм «къызыпхалыгъукI» нэрымылъагъу «бзийм» и гугъу щищIу езы Къумахуэм игъэхьэзыра тхыгъэри.
Мурадин иригъэкIуэкIа щIэныгъэ есэпым кърикIуахэр къыщапщытэжащ икIи тэмэму къыщалъытащ атом энергиемкIэ институтым, Курчатов Игорь и цIэр зезыхьэм. И къэхутэныгъэм теухуауэ къеупщIхэм абы яжриIэрт: «Iуэхум хэзыщIыкIхэм къагурыIуэн папщIэ, гугъу дыдэу щымыт формулэхэм дэщIыгъужын хуейр сатырищ къудейщ».
«Гугъу дыдэу щымыт формулэхэм дэщIыгъужын хуей сатырищым» къикIыр зэхагъэкIын папщIэ, совет, американ еджагъэшхуэхэм зэгъусэу илъэс ныкъуэм щIигъукIэ къэпщытэныгъэхэр щрагъэкIуэкIауэ щытащ США-м и Стэнфорд къалэм дэт университетым щыIэ «SLACK» ускорителым. А лэжьыгъэшхуэм пэрытахэр щыхьэту къэуващ совет физикым теорие защIэкIэ къихута нур лIэужьыгъуэщIэр ипэжыпIэкIэ зэрыщыIэмкIэ.
ГъэщIэгъуэныракъэ, Мурадин теорие и лъэныкъуэкIэ къихута, джакIуэ зыхуэхъуа Iуэхум и пэжыпIэр зэхагъэкIыну хущIэкъу языныкъуэ щIэныгъэлIхэм лэжьыгъэ щхьэхуэхэр ирагъэкIуэкIыу щIадзат. АрщхьэкIэ, абыхэм псынщIэ дыдэу пэрыуэгъу яхуэхъуащ атомым и физикэр джыным куэд щIауэ дихьэх, академик Александров Анатолий зэхиша комиссэр. Абы хэтахэм къызэдалъытащ зи гугъу ящI нурым и къэхутакIуэу Къумахуэ Мурадин зэрыщытри, а Iуэхур нэгъуэщI щыхьэт зэрыхуэмыныкъуэжри.
XX лIэщIыгъуэм и 80 гъэхэм Мурадин иригъэкIуэкIауэ щытащ зихуэдэ щымыIэ нэгъуэщI зы лэжьыгъи. Абы къигупсысащ икIи зэхилъхьащ рентген-нейтрон нурыр къэзыгъэIурыщIэ Iэмэпсымэмрэ ар къэбгъэсэбэп зэрыхъуну Iэмалхэмрэ. «Къумахуэм и оптикэ» е «Къумахуэм и линзэ» зыхужаIэ Iэмэпсымэр къыщежьари абы щыгъуэщ.
1991 гъэм РСФСР-м и Правительствэм и УнафэкIэ Москва къыщызэIуахауэ щытащ дунейпсо статус зиIэ Рентген-оптикэ институтыр. Абы и унафэщIу ягъэувар Къумахуэ Мурадинщ.
А IуэхущIапIэм къыщагупсыса рентген-нейтрон оптикэмрэ технологиемрэ промышленностым и IэнатIэ куэдыкIейм нобэр къыздэсым къыщагъэсэбэп, къалэнышхуэхэр щагъэзащIэ. «Къумахуэм и оптикэ» Iэмэпсымэр нобэ къыщагъэIурыщIэ микроэлектроникэм, микромеханикэм, медицинэм, экологием, геологием, хьэрш къэхутэныгъэхэм пыщIа щIэныгъэм, металлургие, атом, щIыдагъэ, газ промышленностым, нэгъуэщIхэми. А институтым и лэжьакIуэхэм мыхьэнэшхуэ зиIэу къагупсысахэм ящыщщ медицинэ техникэщIэу «Минискальпель» рентген Iэмэпсымэмрэ «Минискат» диагностикэ гаммэ-камерэмрэ. Ахэр къызэрежьэу Урысейм медицинэ радиологиемрэ биологиемкIэ и центр пашэу щым ехъулIэныгъэ яIэу щагъэунэхуауэ щытащ.
Мыри къыхэгъэщыпхъэщ: УФ-м Узыншагъэр хъумэнымрэ социальнэ зыужьыныгъэмкIэ и министерствэм и радиологие центрым къыщагъэсэбэп гаммэ-камерэм, США-м и «Дженерал электроник» фирмэм щагъэхьэзырам, къежьагъащIэ узым «гу щылъитэр» абы и IэпапIэр миллиметри 5 - 6 хъуа иужькIэщ. Мурадин зи унафэщIу щыта институтым къигупсысам узыр зы миллиметррэ пщIанихрэ фIэкIа мыхъум къыщехутэф.
«Къумахуэм и эффект», «Къумахуэм и оптикэ» къэхутэныгъэ ин дыдэхэр зи IэдакъэщIэкIым и цIэр дуней псом щыIуащ, къэрал куэдым щыIэ щIэныгъэ академиехэм «ЩIыхь зиIэ и академик», абыхэм я еджапIэ нэхъыщхьэхэм «ЩIыхь зиIэ и профессор» цIэ лъапIэхэр къыхуагъэфэщащ, Урысейм ЩIэныгъэхэмкIэ и академием и диплом, медаль зыбжанэ къратащ, илъэс 20-м щIигъукIэ «Radiation Effects and Defects in Solids» дунейпсо журналым и редактор къулыкъур зэрихьащ.
- Къумахуэ Мурадин еджагъэшхуэ къудей мыхъуу, къэхутакIуэ гъуэзэджэуи щытащ. Абы и зы дэтхэнэ къэхутэныгъэми (ар теорием пыщIами техникэм епхами) и гупсысэ нэхъыщхьэр зэ къэубыдыгъуэкIэ къыбгуригъэIуэфырт, уэ езым уигу къэкIам хуэдэу. Нэхъапэм щIэныгъэлI куэд щыIакъым езыхэм я гъащIэм къриубыдэу я IэдакъэщIэкIхэм дунейпсо мыхьэнэ яIэ хъуауэ. Къумахуэ Мурадин а нэхъ мащIэхэм хеубыдэ. Псалъэм папщIэ, щIэныгъэлIым и рентген линзэр техникэ гъэпсыкIэщIэм иту 1984 гъэм игъэлъэгъуауэ щытащ. Ар зэхэзыгъэувам ейуэ 1987 гъэм СССР-м къыщалъытащ, 1993 гъэм США-м и патент къратащ, - жеIэ Мэзкуу щылажьэ, патент зыхуэфащэхэр къегъэлъытэнымкIэ IэщIагъэлI цIэрыIуэ Полищук Евгений.
Къумахуэ Мурадин ядэлэжьауэ щытащ ион-электронхэр къэзыгъэсэбэп оптикэщIэр зыгъэунэхухэми. «Техникэм и физикэ» журналым («Журнал технической физики») 2013 гъэм и мэкъуауэгъуэ, щэкIуэгъуэ къыдэкIыгъуэхэм къытрыригъэдзауэ щыта и тхыгъэхэм абы къыщигъэлъэгъуащ ищхьэкIэ зи гугъу щытщIа IэмэпсымэщIэм и ухуэкIэр и лъабжьэу термоядернэ синтезыр узыхуей лъэныкъуэмкIэ епIуэнтIэкI зэрыхъуну щIыкIэм и Iэмалхэри.