Нур лIэужьыгъуэщIэ къэзыхута адыгэлI

Фигу къэдгъэкIыжынщи, блэкIа лIэщIыгъуэм и 70 гъэхэм, 80 гъэхэм я пэщIэдзэм Къумахуэ Мурадин къи­хутауэ, иужькIэ игъэунэхуауэ щытащ псынщIэ дыдэу зекIуэ электронхэр кристаллым хэбу­тIыпщ­хьэмэ, нур лIэужьыгъуэщIэ къызэ­рыунэхур. «Къумахуэм и эффект» зыфIаща дунейпсо щIэныгъэ унэ­тIыныгъэщIэм и къежьапIэ хъуари аращ.

Классическэ физикэм щыгъуа­зэ дызэрищIымкIэ, зэщIэузэда мэскъалым (заряженнэ частицэм) и псынщIагъыр щыщIэбгъэхуабжьэкIэ нэрымылъагъу нурыщIэ къыхэбзиикIыу щIедзэ.
Электроныр «езыхужьэ» Iэмэп­сы­мэу физикхэм алъандэрэ къагъэсэбэпу щытар зи радиусыр метрищэ Iэджэ хъу синхротрон абра­гъуэхэрат. Къумахуэм и къэхутэныгъэм и фIыгъэкIэ апхуэдэхэр уи­мыIэми хъунущ, псынщIэрыкIуэ электронхэр кристаллым хэбу­тIыпщхьэмэ.
Мурадин къызэрихутамкIэ, атом лэрыпсхэм (цепочкэхэм) къагъэщI пхрыкIыпIэм (каналым) мэскъал зэщIэузэдар щыкIуэцIрыкIкIэ, нур лIэужьыгъуэщIэ къыхэбзиикIыу щIе­дзэ. АтIэми, кристаллым къыщыхъур куэдкIэ нэхъ «жыIэдаIуэщ», синхротронхэм къагъэщIхэм нэхърэ.
- Кристаллым пхрылъэт электроным зэрызищIым нэгъуэщIынэкIэ еплъын щыщIэздзар доктор диссертацэр пхыгъэкIыным яужь сыщита 1975 гъэм и гъатхэпэ мазэрщ, - жиIэгъат Мурадин 1981 гъэм, «Литературная Россия» газетым щылажьэ, журналист цIэрыIуэ Евсеев Валерий и упщIэхэм жэуап щаритыжым. - А лъэхъэнэм сызыпэрыта лэжьыгъэр иужь­кIэ къызэхъулIа къэхутэныгъэ­хэм я пэублэщ. ИужькIэ нур лIэу­жьыгъуэщIэм ехьэлIауэ гу зылъыстахэм сэ езыр сыкъагъэуIэбжьыжат. Абы теухуауэ сыщыпсалъэкIи си лэжьэгъухэм я фIэщ сыхъуртэкъым. АрщхьэкIэ, а зэманым къыспкърыхьа гупсысэм, псэхупIэ къызимыту, зэ­пымыууэ сиIыгът. ИлъэситI дэзгъэкI­ри, си гукъэкIхэр къыздэла­жьэхэм я пащхьэ зэхуэхьэсауэ аргуэру щызгъэлъэгъуащ.
Арати, Къумахуэм и лэжьыгъэр етIуанэу физик цIэрыIуэхэм я пащхьэ ирилъхьащ. Абы мыхьэнэ ин дыдэ зэриIэр япэу къызыгурыIуар Мурадин ущиякIуэу икIи узэщIакIуэу а зэманым иIа, доктор диссертацэр щыпхигъэкIым и оппоненту щыта, Ленин сау­гъэтыр зрата профессор Фирсов Олегщ.
Абы иужькIэ физик ныбжьыщIэм и Iуэхур даIыгъащ СССР-м ЩIэныгъэхэмкIэ и академием и вице-президент Велихов Евгений, МКъУ-м и ректор, академик Хохлов Рем сымэ, ­нэгъуэщIхэми. Куэд дэмыкIыу, щIэ­ныгъэ журналхэм къытехуащ крис­таллым пхагъэкI мэскъалхэм «къызыпхалыгъукI» нэрымылъагъу «бзийм» и гугъу щищIу езы Къумахуэм игъэхьэзыра тхыгъэри.
Мурадин иригъэкIуэкIа щIэныгъэ есэпым кърикIуахэр къыщапщытэжащ икIи тэмэму къыщалъытащ атом энергиемкIэ институтым, Кур­чатов Игорь и цIэр зезыхьэм. И къэхутэныгъэм теухуауэ къеупщIхэм абы яжриIэрт: «Iуэхум хэзыщIыкIхэм къагурыIуэн папщIэ, гугъу дыдэу щымыт формулэхэм дэщIыгъужын хуейр сатырищ къудейщ».
«Гугъу дыдэу щымыт формулэхэм дэщIыгъужын хуей сатырищым» къикIыр зэхагъэкIын папщIэ, совет, американ еджагъэшхуэхэм зэгъусэу илъэс ныкъуэм щIигъукIэ къэп­щытэныгъэхэр щрагъэкIуэкIауэ щытащ США-м и Стэнфорд къалэм дэт университетым щыIэ «SLACK» ускорителым. А лэжьыгъэшхуэм пэрытахэр щыхьэту къэуващ совет физикым теорие защIэкIэ къихута нур лIэужьыгъуэщIэр ипэжыпIэкIэ зэрыщыIэмкIэ.
ГъэщIэгъуэныракъэ, Мурадин теорие и лъэныкъуэкIэ къихута, джакIуэ зыхуэхъуа Iуэхум и пэжыпIэр зэхагъэкIыну хущIэкъу языныкъуэ щIэныгъэлIхэм лэжьыгъэ щхьэхуэхэр ирагъэкIуэкIыу щIадзат. АрщхьэкIэ, абыхэм псынщIэ дыдэу пэрыуэгъу яхуэ­хъуащ атомым и физикэр джыным куэд щIауэ дихьэх, академик Александров Анатолий зэхиша комиссэр. Абы хэтахэм къызэдалъытащ зи гугъу ящI нурым и къэхутакIуэу Къумахуэ Мурадин зэрыщытри, а Iуэхур нэ­гъуэщI щыхьэт зэрыхуэмыны­къуэжри.
XX лIэщIыгъуэм и 80 гъэхэм Мурадин иригъэкIуэкIауэ щытащ зихуэдэ щымыIэ нэгъуэщI зы лэжьыгъи. Абы къигупсысащ икIи зэхилъхьащ рентген-нейтрон нурыр къэзыгъэIурыщIэ Iэмэпсымэмрэ ар къэбгъэсэбэп зэ­рыхъуну Iэмалхэмрэ. «Къумахуэм и оптикэ» е «Къумахуэм и линзэ» зыхужаIэ Iэмэпсымэр къыщежьари абы щыгъуэщ.
1991 гъэм РСФСР-м и Прави­тельствэм и УнафэкIэ Москва къы­щызэIуахауэ щытащ дунейпсо статус зиIэ Рентген-оптикэ институтыр. Абы и унафэщIу ягъэувар Къумахуэ Мурадинщ.
А IуэхущIапIэм къыщагупсыса рентген-нейтрон оптикэмрэ техно­логиемрэ промышленностым и IэнатIэ куэдыкIейм нобэр къыздэсым къыщагъэсэбэп, къалэнышхуэхэр щагъэзащIэ. «Къумахуэм и оптикэ» Iэмэпсымэр нобэ къыщагъэIурыщIэ микроэлектроникэм, микромеханикэм, медицинэм, экологием, геологием, хьэрш къэхутэныгъэхэм пыщIа щIэныгъэм, металлургие, атом, щIыдагъэ, газ промышленностым, нэ­гъуэщIхэми. А институтым и лэ­жьакIуэхэм мыхьэнэшхуэ зиIэу къагупсысахэм ящыщщ медицинэ техникэщIэу «Минискальпель» рентген Iэмэпсымэмрэ «Минискат» диагностикэ гаммэ-камерэмрэ. Ахэр къызэрежьэу Урысейм медицинэ радиологиемрэ биологиемкIэ и центр пашэу щым ехъулIэныгъэ яIэу щагъэунэхуауэ щытащ.
Мыри къыхэгъэщыпхъэщ: УФ-м Узыншагъэр хъумэнымрэ социальнэ зыужьыныгъэмкIэ и министерствэм и радиологие центрым къыщагъэ­сэ­бэп гаммэ-камерэм, США-м и «Дженерал электроник» фирмэм щагъэ­хьэ­зырам, къежьагъащIэ узым «гу щы­лъитэр» абы и IэпапIэр милли­метр­и 5 - 6 хъуа иужькIэщ. Мурадин зи унафэщIу щыта институтым къи­гуп­сысам узыр зы миллиметррэ пщIа­нихрэ фIэкIа мыхъум къыщеху­тэф.
«Къумахуэм и эффект», «Къумахуэм и оптикэ» къэхутэныгъэ ин дыдэхэр зи IэдакъэщIэкIым и цIэр дуней псом щыIуащ, къэрал куэдым щыIэ щIэныгъэ академиехэм «ЩIыхь зиIэ и академик», абыхэм я еджапIэ нэхъыщхьэхэм «ЩIыхь зиIэ и профессор» цIэ лъапIэхэр къыхуагъэфэщащ, Урысейм ЩIэныгъэхэмкIэ и академием и диплом, медаль зыбжанэ къратащ, илъэс 20-м щIигъукIэ «Radiation Effects and Defects in Solids» дунейпсо журналым и редактор къулыкъур зэрихьащ.
- Къумахуэ Мурадин еджагъэшхуэ къудей мыхъуу, къэхутакIуэ гъуэ­зэджэуи щытащ. Абы и зы дэтхэнэ къэхутэныгъэми (ар теорием пыщIами техникэм епхами) и гупсысэ нэхъыщхьэр зэ къэубыдыгъуэкIэ къыбгуригъэIуэфырт, уэ езым уигу къэкIам хуэдэу. Нэхъапэм щIэныгъэлI куэд щыIакъым езыхэм я гъащIэм къриу­быдэу я IэдакъэщIэкIхэм дунейпсо мыхьэнэ яIэ хъуауэ. Къумахуэ Мурадин а нэхъ мащIэхэм хеубыдэ. Псалъэм папщIэ, щIэныгъэлIым и рентген линзэр техникэ гъэпсыкIэщIэм иту 1984 гъэм игъэлъэгъуауэ щытащ. Ар зэхэзыгъэувам ейуэ 1987 гъэм ­СССР-м къыщалъытащ, 1993 гъэм США-м и патент къратащ, - жеIэ ­Мэзкуу щылажьэ, патент зыхуэфащэхэр къегъэлъытэнымкIэ IэщIагъэлI цIэ­рыIуэ Полищук Евгений.
Къумахуэ Мурадин ядэлэжьауэ щытащ ион-электронхэр къэзыгъэсэбэп оптикэщIэр зыгъэунэхухэми. «Техникэм и физикэ» журналым («Журнал технической физики») 2013 гъэм и мэкъуауэгъуэ, щэкIуэгъуэ къыдэкIыгъуэхэм къытрыригъэдзауэ щыта и тхыгъэхэм абы къыщигъэлъэгъуащ ищхьэкIэ зи гугъу щытщIа Iэ­мэпсымэщIэм и ухуэкIэр и лъабжьэу термоядернэ синтезыр узыхуей лъэ­ныкъуэмкIэ епIуэнтIэкI зэрыхъуну щIыкIэм и Iэмалхэри.

ХЬЭТЫКЪУЭ ЩауапцIэ.
Поделиться:

Читать также:

19.04.2024 - 16:42 ГъэпцIакIуэр яубыдащ
19.04.2024 - 16:40 Налог щIыхуэшхуэ
19.04.2024 - 16:36 Зыкъамыту хэкIуэдащ
19.04.2024 - 16:26 Щыуагъэм щахъумэу