- Хъанджэрий, лъэпкъ публицистикэм, литературэм, тхыдэм я зыужьыныгъэм хуэпщIа хэлъхьэныгъэ инхэм щыгъуазэщ абыхэм япыщIа дэтхэнэ зыри. Литературэм и илъэсу ягъэува 2015 гъэм ирихьэлIэу, дауэ уеплърэ, сыт хуэдэ зыужьыныгъэ игъуэта адыгэ литературэм?
- ЖыпIэнурамэ, сэ си гъащIэр, дэнэ щIыпIэ сыщылажьэми, зэпхауэ екIуэкIыр лъэпкъ (адыгей, къэбэрдей, шэрджэс) литературэр, хэхэс адыгэхэм я литературэр джынырщ, ахэр зи лъабжьэ къэхутэныгъэхэр егъэкIуэкIынырщ. А Iуэхугъуэхэм ехьэлIащ си къалэмыпэм къыпыкIа щIэныгъэ лэжьыгъэхэр, монографие щхьэхуэхэри яхэту. Апхуэдэ къэхутэныгъэхэр нэхъ шэщIауэ езгъэкIуэкIын мурадыр си гъуэгугъэлъагъуэт егъэджэныгъэмрэ административнэ къалэнхэмрэ къэзгъанэу, щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтыр къыщыхэсхами. Абы Iэмал къызитащ лъэпкъпсо мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхугъуэхэм нэхъ шэщIауэ селэжьыну.
Адыгэ литературэм къикIуа гъуэгуанэм уриплъэжмэ, нэрылъагъу мэхъу ди лъэпкъ къуэпсищми я зыужьыныгъэм ехъулIэныгъэфIхэри Iуэхугъуэ къиинхэри зэщхьэщыкIыныгъэ ин яхэмылъу зэрыщыIэр. Совет зэманым, шэч хэмылъу, зыужьыныгъэ ин игъуэтащ ди литературэм. Апхуэдэу хъуми, къэралым щытепщэу щыта партым и гупсысэ нэхъыщхьэхэр бэм яхэзыхьэфын тхакIуэ, усакIуэ гуп къыхагъэбелджылыкIри, ахэращ илъэс куэдкIэ утыкум итар. Дауи, абыхэм ябгъэдэлъащ зэчиишхуэ, хуащIа пщIэри гулъытэри яхуэфащэ дыдэт. АрщхьэкIэ мащIэу гулъытэншэ хъуащ а ди тхакIуэ, усакIуэ нэхъыжьхэм къакIэлъыкIуа литературэ щIэблэр. Ябгъэдэлъ зэфIэкIхэм елъытауэ нэсу, яхуэфащэу джа хъуатэкъым адыгэ тхакIуэ лъэрызехьэхэу Тхьэгъэзит Зубер, Бещтокъуэ Хьэбас, IутIыж Борис, Къуиикъуэ Налбий, Бемырзэ Мухьэдин сымэ, нэгъуэщIхэми я творчествэхэр. АтIэ зэрымыщIэкIэ дэхуэха хъуа а Iуэхугъуэхэр къэIэтыжыныр, зыхуей хуэгъэзэжыныр лъэпкъ щIэныгъэлIхэм ди къалэнти, абыхэм ехьэлIа къэхутэныгъэ лэжьыгъэ куэд дунейм къытехьакIэщ.
- Абыхэм ящыщщ, дауи, уи къалэмыпэм иужьрей илъэсхэм къыпыкIа лэжьыгъэшхуэхэм языхэз «IутIыж Борис. УсакIуэ. Драматург. Публицист» тхылъыр. СызэрыщыгъуазэмкIэ, а монографием пщIэшхуэ щиIэщ ди хэкуми адыгэхэр зыщыпсэу нэгъуэщI щIыналъэхэми.
- IутIыж Борис си ныбжьэгъуфIу щытащ. Абы и творчествэм теухуа монографием селэжьыну мурад сщIащ Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым сызэрыуву. Хуабжьу сыдихьэхауэ зэфIэсхащ а лэжьыгъэр, илъэситхукIи селIэлIащ. IутIыжым хуэдэу зэчиишхуэ зыбгъэдэлъа, усэми, прозэми, драматургиеми, адыгэбзэми, сурэт щIынми, пхъэм сурэт къыхэIущIыкIынми хуэIэижь цIыху иужьрей илъэс пщIы бжыгъэм къытхэкIауэ сщIэркъым. А цIыху щэджащэм хэлъа Iэзагъыр наIуэ къэсщIынращ си къэхутэныгъэхэм къалэн нэхъыщхьэу щызыхуэзгъэувыжауэ щытар. Шэч хэмылъу, Борис адыгэ драматургием и классикщ, арщхьэкIэ гъуэзэджэщ абы и усэхэри, новеллэхэри, сонетхэри, гушыIэхэри, абыхэм я лъапIагъри зыкIи нэхъ лъахъшэкъым.
ХэкулI нэсым, хэкупсэ къабзэм и творчествэм иужькIи зэ къытезгъэзэжащ. «Адыгэ литературэ: гушыIэмрэ ауанымрэ» си тхылъми щIыпIэ хэха щеубыд Борис и творчествэм.
А тхылъым щызэпкърысхащ блэкIа лIэщIыгъуэм псэуа адыгэ тхакIуэ, усакIуэ, драматург пашэхэм я тхыгъэхэм гушыIэмрэ ауанымрэ щыхуащIа гулъытэр, а жанрым зэрызрагъэужьар. Iыхьищу зэхэт лэжьыгъэм щIызгъужащ IутIыж Борис и гушыIэ сурэтхэр, шаржхэр, эпиграммэхэр. КъинэмыщIауэ, къыдэкIыгъуэм зи ауан, гушыIэ, комедиехэр щызэпкърысхахэм ящыщщ Къэбэрдей-Балъкъэрым, Къэрэшей-Шэрджэсым я усакIуэхэу, тхакIуэхэу Тхьэгъэпсэу Увжыкъуэ, АбытIэ Владимир, Мыжей Мамыржан, Абыкъу Хъалид, Бещтокъуэ Хьэбас, Шортэн Аскэрбий, Дудар Хьэутий, Нало Ахьмэдхъан, Къэрмокъуэ Мухьэмэд, Хьэнфэн Алим, Журт Биберд, Нало Заур, КIуантIэ Iэзид, Хьэх Сэфарбий, ЛIыгъур Чэрим, Елгъэр Кашиф сымэ, нэгъуэщIхэри.
Литературэдж щIэныгъэм, теорием, хамэ къэрал щыпсэу адыгэхэм я гугъу щысщI, Бещтокъуэ Хьэбас ехьэлIа гупсысэхэр, зауэм теухуа лирикэр, нэгъуэщI си тхыгъэ зыбжани щызэхуэхьэса нэгъуэщI лэжьыгъи къытехьащ дунейм.
- Адыгэ литературэм и закъуэкъым уи къалэмыр зыхуэбгъэлажьэр, Хъанджэрий. Уэ уи гупсысэхэри IуэхущIафэхэри епхащ лъэпкъым и пащхьэ къит нэгъуэщI къалэн гугъухэми. Апхуэдэщ, къапщтэмэ, лъэпкъ лIакъуэхэр джыным, бзэм епха уи лэжьыгъэхэри. Абыхэм укъытхутепсэлъыхьамэ, ди гуапэт.
- Ди институтым щолажьэ лъэпкъхэм, унагъуэцIэхэм, къуажэхэм я тхыдэхэр зыдж къудамэ щхьэхуэ. Генеалогие щIэныгъэ хьэлэмэтым сыдригъэхьэхауэ щытащ а къудамэм и унафэщIу щыта Махъсидэ Анатолэ (и ахърэтыр нэху ухъу). Абы архивхэм хэлъу къысхуигъуэтауэ щытащ си адэшхуэм и адэ Мысхьуд и Iэпэ зыщIэлъ, 1903 гъэм ятха тхылъыр. ИужькIэ Iуэхум нэхъ гъунэгъуу сыхашащ архивхэм къэхутэныгъэхэр щезыгъэкIуэкI щIэныгъэлIхэу Сокъур Валерэрэ Мамхэгъ Астемыррэ.
ЖыпIэнурамэ, хуабжьу удэзыхьэхщ, узыIэпызышэщ а къэхутэныгъэ лIэужьыгъуэри. Iуэхугъуэ хьэлэмэт куэд архивхэм къыщызгъуэтыжащ сыкъызыхэкIа лъэпкъым, Жьакуэ, Хьэгъундыкъуей къуажэхэм я тхыдэхэм ятеухуауэ. ЗэфIэзгъэувэжащ БакIуухэ я тхыдэр. Иджы дыдэ къэзгъуэтащ Тыркум 1888 гъэм Iэпхъуэжахэр. Абыхэм я Iуэху зесхуэурэ, тхыгъэ гъэщIэгъуэныщэхэр къысIэрыхьащ (си ныбжьэгъухэм, псом хуэмыдэу Мамхэгъ Астемыр и дэIэпыкъуныгъэ хэлъу) Адэмокъуэхэ, Акъхэ, Хьэтыкъуэхэ ятеухуауэ. Си гъунэгъу хьэгъундыкъуейхэри IэщIыб сщIыркъым.
БлэкIа жыжьэр кIэ зимыIа зауэхэм я сахуэм хэкIуэдащ. Тхыбзэ зэрыдимыIами и зэранышхуэ хэлъщ цIыху куэдым къызытехъукIахэр зэрамыщIэжым. Ди къэхутэныгъэхэр къытехуащ «Кавказ Ищхъэрэм и генеалогиер» журналым. КъытщIэхъуэ щIэблэм я адэжьхэр яцIыхун хуейщ. Абы мыхьэнэшхуэ иIэщ ди лъэпкъ тхыдэр хъума хъунымкIэ.
- Ди анэдэлъхубзэм и нобэрей щытыкIэм дауэ уеплърэ, Хъанджэрий?
- Тхыдэм уриплъэжмэ, наIуэу къыхощ адыгэхэр илъэс щитIым нэскIэ алфавит зэрылъыхъуар. БгъэдыхьэкIэу къагупсысауэ щытахэр зэхэплъхьэжмэ, дунейм зы лъэпкъи теткъым апхуэдизрэ и алфавитым елIэлIауэ. Совет лъэхъэнэхэм щыгъуэ алфавитыр щэнейрэ яхъуэжащ. Адыгей тхакIуэ Еутых Аскэр и романым хэт лIыхъужьым жиIэрт: «Ди къуажэр щэнейрэ пщыхьэщхьэкIэ гъуэлъыжырт, тхэкIэ-еджэкIэ ящIэу, ауэ пщэдджыжькIэ тхэкIи еджэкIи зыми ямыщIэжу къэушырт». Абы куэд къыбжеIэ…
Лъэпкъым и лъабжьэу щыт анэдэлъхубзэм и Iуэхум узыгъэпIейтей куэд хэлъщ. Дуней псом щикъухьа адыгэхэм ди тхыбзэр тIууэ зэщхьэщыкIащ: адыгеибзэрэ къэбэрдей-шэрджэсыбзэу, куэд хъуащ ди бзэм и диалектхэри. КъинэмыщIауэ, ди республикэм къэралыбзэу щалъытэ адыгэбзэм абы ехьэлIауэ игъэзэщIапхъэ къалэнхэр куэд хъуркъым. ХэщI зэпытщ курыт еджапIэхэм абы щыхухах сыхьэт бжыгъэхэми.
СызэреплъымкIэ, адыгэбзэм и къэкIуэнур зи IэмыщIэ илъхьэн хуейр республикищым щыпсэухэм я унафэщIхэмрэ бзэмкIэ щIэныгъэлIхэмрэщ. Адыгэм ди къэкIуэнур, къытщIэхъуэ щIэблэм я гупсысэкIэр, дуней еплъыкIэр зэлъытар ди бзэм гъащIэм щиубыд увыпIэрщ. Ар нэхъ лъагэ хъуныр, анэбзэр зыIурылъ, абы пщIэ хуэзыщI бын къытщIэтэджэныр зэлъытыжари дэращ, езы лъэпкъырщ.
- Уи гъащIэ гъуэгум уриплъэжмэ, дауи, уолъагъу уи щIыбагъ къыдэлъу узэрыгушхуэ, узэрыпагэ Iуэхугъуэхэр, къэхъукъащIэхэр, цIыхухэр… Зи гугъэмрэ зи гъащIэмрэ зэтехуахэм уащыщу зыкъэплъытэжрэ?
- Ныбжь гуэрым ущынэсам деж, Iэмал имыIэу узоплъэкIыжри, къэпкIуа гъуэгуанэр къыбопщытэж - и бгъуагъкIи и кIыхьагъкIи.
ГъащIэр Iыхьэ-Iыхьэурэ зэхэлъщ, дэтхэнэми езым и нэщэнэхэр иIэжу. Си сабиигъуэр хиубыдащ Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм, «зауэм и бынхэр» псалъэ хьэлъэхэр зыхужаIахэри сэ схуэдэхэращ. Си адэ Ильяс и псэр тыхь хуищIащ Хэкум и щхьэхуитыныгъэм. Фызабэу къэна си анэ Щамхъаний и быным къытхуиIэ хъуэпсапIэхэмрэ и псалъэ IэфIхэмрэ си гъуэмылэу балигъ гъащIэм сыхыхьащ, си гур сымыгъэкIуэду.
ЩIалэгъуэр гъащIэ псом и IэфIыпIэщ. Пушкиным зэрыжиIауэ, «пщэдджыжь пшагъуэу, пщIыхьэпIэу» щыт, щIэх дыдэуи блэлъэт а ныбжь дахэм тыгъэ лъапIэ куэд къытхуегъанэ. Апхуэдэщ гурыщIэ къабзэхэр, ныбжьэгъу пэжхэр, цIыху насыпыр зэрызэхэлъ Iыхьэхэм я нэхъыбапIэр. Абы къыкIэлъокIуэ а псори щебгъэфIакIуэ, абыхэм зыщебгъэужь лъэхъэнэр. Абы къыхощ мурадыщIэхэр, ехъулIэныгъэхэр, лъапIэныгъэхэр, гъэсэнхэр, н.къ.
Зи гугъу сщIы цIыху насып Iыхьэхэм ящыщ гуэрхэр къызылъысахэм сащыщщ сэри. Языныкъуэхэр езыр-езыру къызэуэлIащ, адрейхэм салъэIэсащ си гуащIэкIэ, си акъылкIэ - псори Тхьэм и Iэмырщ. Абы къыхэкIыу зызолъытэж сынасыпыфIэу, зи гугъэмрэ гъащIэмрэ зэтехуэу дунейм тетхэм сащыщу.
- Упсэу, Хъанджэрий. IутIыж Борис зэрыпхуитхауэ, «къэнэжа гъищэр щыпкъэу уигъэгъакIуэ».