Псэм и гъуджэ

Фэеплъ

Адыгэ лъэпкъым и тхыдэм, щIэблэм я гъэсэныгъэм, хабзэм, нэмысым ехьэлIа лэжьыгъэ куэд зэфIэзыха хэкупсэхэм ящыщщ УФ-м и ТхакIуэхэм, Журналистхэм я союзхэм хэта, зи лэжьыгъэфIым папщIэ «Урысей Федерацэм цIыхубэм щIэныгъэ егъэгъуэтынымкIэ и отличник» цIэр, дамыгъэ лъапIэ, щIыхь, фIыщIэ тхылъ куэд зыхуагъэфэщауэ щыта тхакIуэ, журналист, егъэджакIуэ цIэрыIуэ, щIэблэм я узэ­щIакIуэ Жылау Нурбий Хьудин и къуэр. Бахъ­сэн щIыналъэм хыхьэ Зеикъуэ къуа­жэм ар 1931 гъэм къыщалъхуащ. Илъэс 55-м нэскIэ а цIыху щыпкъэр пэрытащ егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IэнатIэм. Жы­лаур лэжьащ школ директору, къуажэм, рай­оным тхыдэмкIэ я музейхэм я унафэщIу.

Зи сабиигъуэр Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэ хьэлъэхэм хиубыда цIыху мелуанхэм ящыщащ Нурбий. И адэ Хьудинрэ и анэ Чэзибанрэ зэдагъуэта бынищым я нэхъыжьыр арат. И ныбжьыр илъэси 10-м нэсауэ, 1940 гъэм и адэр, къыкIэлъыкIуэ илъэсым и анэр дунейм ехыжащ. Ибэу къэнауэ щыта Нурбий, Жанпагуэ, Анатолэ (ахэр сабий цIынэт) сымэ япIыжащ я адэшхуэ-анэшхуэм. Апхуэдэ ­гугъуехьхэм къызэфIагъэщIэфакъым щIалэ ерыщыр. «МылIэр лIы мэхъу», жыхуаIэрати, ишэча гугъуехьхэмрэ щыщIэныгъэхэмрэ бэшэчагърэ быдагърэ зыхалъхьа Нурбий ­гъащIэм хэувэфащ цIыху нэсу, пэжу икIи екIуу.
ЗэрыцIыкIу лъандэрэ ар дихьэхырт литературэм, апхуэдэуи фIэфIт адыгэ хъыбарыжь­хэр, таурыхъхэр, псалъэжьхэр зэхуихьэсын. Езыми итхырт усэ цIыкIухэр, рассказ кIэщI­хэр, очерк зэщIэкъуахэр. А тхыгъэхэм ящыщ куэд пасэу къытрадзащ районым, республикэм къыщыдэкI газетхэм, нэхъ иужьыIуэкIэ ­«Iуащхьэмахуэ» журналми къытехуэу хуе­жьащ. Тхэныр зи псэм хэлъ щIалэм ар IэщIыб ищIакъым, ди университетым и етIуа­нэ курсым щIэкIыу Хэкум къулыкъу хуищIэну дзэм щыдэкIами.
А къалэныр щIыхь пылъу ирихьэкIри, ­щалъ­хуа щIыналъэм къигъэзэжащ Жылаум икIи куэд дэмыкIыу къуажэ школым лэжьэн щы­щIидзащ, КъБКъУ-ри зэрылажьэм хуэ­дэу­­рэ къиухыжащ. «Адыгэ лъэпкъхэм я тау­рыхъ­хэр» - арат зэреджэр Нурбий итха диплом лэ­жьыгъэм. ЗэрыцIыкIурэ дэзыхьэхыу щы­та а унэтIыныгъэмкIэ, шэч хэмылъу, абы иIэт жиIэн гъэщIэгъуэн куэд. Аращ а къэ­ху­тэныгъэ купщIафIэр куэдым хьэлэмэт ящыхъуауэ щIыщытари, фIы дыдэу къыщIалъы­тари.
Жылау Нурбий лэжьащ Зеикъуэ дэт курыт школ №4-м и унафэщIу, иужькIэ курыт школ №1-м и унафэщIым гъэсэныгъэ лэжьыгъэмкIэ и къуэдзэу. ГъащIэм нэхъыщхьэ дыдэу къыщилъыта Iуэхугъуэхэм ящыщ егъэджа­кIуэ IэщIагъэм цIэрыIуэ ирихъуауэ щытащ ар. Къарурэ щIэныгъэу иIэр абы ирихьэлIащ щIэблэр гъэсэным, узэщIыным, гъуэгу захуэ тегъэувэным. Хэкур фIыуэ ялъагъуу, хабзэрэ цIыхугъэрэ яхэлъу сабийхэр къэгъэтэджы­ныр лъэпкъпсо мыхьэнэ зиIэ Iуэхушхуэу къилъытэу щытащ абы. ЗэрылъэкIкIи абы папщIэ куэд илэжьащ, езым и гъащIэ щапхъэри лъэпкъым и цIыху щэджащэхэм я дуней тетыкIари къигъэсэбэпурэ.
ИгъащIэми жаIэ: «Нэр псэм и гъуджэщ». Нурбий и гъэсэну щытахэм ноби ягу къагъэкIыж я егъэджакIуэ щэджащэм, унэтIа­кIуэ Iущым и нэм къыщIихыу щыта хуабагъэр. «Нурбий и нэхэм нэгъуджэ яIулът, арщхьэкIэ сыт хуэдэ абджыпсым хуэIыгъынт ди егъэджакIуэм и нэм къыщIих нэхугъэр! Нэ­гъуджэм къыкIуэцIрыкIыурэ ар къипсэрт дэтхэнэ зыми ди гум, абы и бзийхэр лъэIэсырт ди псэм…» Къуажэм дэс дэтхэнэ унагъуэри ицIыхурт абы, щыгъуазэт хэт и сабий сыт хуэныкъуэми икIи дапщэщи хьэзырт гукIи псэкIи зыкъыпщIигъэкъуэну, чэнджэщ къуитыну.
Насыпыр Iыхьэ куэду зэхэлъщ. Езым епхьэлIэмэ, абыхэм ящыщ зыуэ Нурбий къилъытэрт егъэджакIуэ IэнатIэм зэрыпэрытыр, гу къабзэрэ псэ нэхурэ зыбгъэдэлъ ныбжьыщIэхэм махуэ къэс уахуэзэныр, уеп­сэ­лъылIэныр, уи гурылъхэмкIэ ахэр къыбдэгуэшэныр, уэри уи псэр къахузэIупхыныр. «Ди еджакIуэхэм дерсхэм щIахын хуейр щIэныгъэ куум и закъуэкъым, атIэ ахэр зэхэщIыкI яIэу, цIыху хэтыкIэ ящIэу, мурад­хэр ягъэувыфрэ ахэр зрагъэхъулIэфу дгъэсэн ­хуейщ. Ауэ щыхъукIэ, абыхэм дахэтын ­хуейщ жэуаплыныгъэ ин зыхэтщIэу, дигури ди псэри яхузэIухауэ, дэтхэнэми бгъэдэлъ зэчийр къызыкъуедгъэхыфрэ и зэфIэкIыр и фIэщ тщIыжу. Сабийм занщIэу зыхещIэ ­гущIыIагъымрэ гухэщтыншагъымрэ».
УнэтIакIуэ Iэзэм, гъэсакIуэ икIи егъэджакIуэ IэкIуэлъакIуэм иригъэджахэм къахэкIащ ди республикэм и IуэхущIапIэ куэдым цIэрыIуэ щыхъуа лэжьакIуэ пашэхэр. Абыхэм яхэтщ дохутыри егъэджакIуи, щIэныгъэлIи къэхутакIуи, тхакIуи усакIуи, мэкъумэш IэщIагъэ­лIи инженери, щэнхабзэ лэжьакIуи къэрал къу­лыкъущIи. Я IэщIагъэкIи зрагъэгъуэта щIэныгъэкIи ахэр зэхуэмыдэми, псори зэтохуэ я лъэпкъ гупсысэкIэ, яхэлъ хабзэмрэ нэмысымкIэ. Апхуэдэ хэкупсэхэм ящыщщ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд, Унэж Хьэсэн, Пщы­гъуэтыж Алий, Къущхьэ Хъусен, Шыгъушэ Хьэбас, Къазий Ахьмэд, Сэбаншы Хъулимэт, Хьэмыкъуэ Лизэ, Шафий Iэминат, Щомахуэ Мухьэмэд, Къарэнашэхэ Розэ, Валентинэ, Руслан, нэ­гъуэщIхэри. Нурбий ныбжьэгъу­ ­пэжу икIи лэжьэгъу акъылыфIэу иIащ АбытIэ Хьэжмурат.
КъызыхэкIа унагъуэкIи зыщыщ лъэпкъкIи цIыхухэр зэи зэхэгъэж ищIакъым Нурбий. Ди республикэм, къэралым и лъэпкъыбэ щэнхабзэм хуэкIуэрт абы езым и унагъуэри. Нурбий ипхъу Мадинэ жиIэрт: «Си адэр адыгэщ, си анэр осетинщ. Си ныбжьэгъу хъыджэбз цIыкIум и адэр тэтэрщ, и анэр урысщ. Дэтхэнэми дощIэ бзитI-щы, дыщыгъуазэщ лъэпкъитI-щым я хабзэхэмрэ щэнхабзэмрэ. Апхуэдэ Iуэху щытыкIэм дэ псэкIэ нэхъ ­къулей дещI».
Лъэпкъ щэнхабзэм нэхъри зегъэужьыным хуэгъэпсат Нурбий езым и унэм къыщызэригъэпэщауэ щыта библиотекэр. Тхылъ миниплI хъу фондыр иужькIэ абы къуажэм тыгъэ хуищIауэ щытащ. Библиотекэм тхылъ зэмылIэужьыгъуэ куэд щIэлъщ: щIэныгъэм, егъэджэныгъэм, мэкъумэш щIэным теу­хуахэр, унагъуэкIэ сэбэп хъуну чэнджэщхэр зэрытхэр, художественнэ литературэ, сабийхэр я ныбжь елъытауэ зэджэ хъунухэр. Ипэ зэманхэм абы цIыху куэд къекIуалIэрт. Абы и бжэр сыт щыгъуи зэIухат, цIыхухэм къыхах тхылъхэр езыхэм я карточкэхэм иратхэжырт, ахэр къахьыжмэ, нэгъуэщI къащтэу. Жылаур сыт щыгъуи хущIэкъурт библиотекэм тхы­лъыщIэ зэрыщIилъхьэным: къуажэдэсхэм гъащIэм къащыхуэсэбэпыну къилъытэ зы тхылъи блимыгъэкIыу къищэхурт. Библиотекэр унейуэ щыт щхьэкIэ, ар зыхуэлажьэри зейри цIыхубэрт.
Апхуэдэу Нурбий, и ныбжьэгъухэр зыдигъэIэпыкъуурэ, къуажэм къыщызэригъэпэщауэ щытащ хэкурыдж музей. Къэралым и хъыбарыщIэ псори цIыхубэм езыгъащIэу щыта ТАСС-м 1967 гъэм мэлыжьыхьым и 20-м къитауэ щытащ: «Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщызэIуахащ а щIыналъэм щыяпэ къуажэ хэкурыдж музей. Адыгэ лъэпкъ тхыдэм ехьэлIа хьэпшып хьэлэмэт куэд щызэхуэхьэса а музейм и къызэгъэпэщакIуэщ Бахъсэн щIыналъэм хыхьэ Зеикъуэ къуа­жэм дэт курыт школым анэдэлъхубзэр щезыгъэдж Жылау Нурбий. Хэкупсэм ар тыгъэ яхуищIащ и къуажэгъухэм».
Къэралпсо радиомкIэ апхуэдэ хъыбар къатын папщIэ, сыт хуэдиз лэжьыгъэ епхьэлIауэ щытын хуейт а IуэхущIапIэм?! Еш жыхуаIэр зымыщIэ хэкупсэм зэхуихьэсыжащ Хьэ­тIохъу­щыкъуей Ипщэм и тхыдэм епха хьэп­шып, сурэт, фащэ, нэгъуэщI Iэмэпсымэ куэд. ИужькIэ абыхэм хигъахъуэ зэпыту, езым и ахъшэкIэ щIыпIэ-щIыпIэхэм къыщищэхуу щытащ.
Музейр зыхуей хуэзэнымкIэ Нурбий дэIэ­пыкъуэгъушхуэ къыхуэхъуауэ щытащ ­Бгъэжь­нокъуэ Хьэчим, Куп Чэрим, Къэрмокъуэ Мэлил, ХьэфIыцIэ Мухьэмэд, Кэцыбей ­Риммэ, Къэрмокъуэ Мухьэмэд сымэ. Абы щIэлъщ Зеи­къуэм и цIыху цIэрыIуэхэм ятеу­хуа тхыгъэхэр, сурэтхэр, музейм и Iыхьэшхуэ еубыд Хэку зауэшхуэм ТекIуэныгъэ къы­щы­хьыным зеи­къуэдэсхэм хуащIа хэлъхьэныгъэм, Поль­шэм, Чехословакием, Сирием, Иорданием, Германием, Голландием, Тыркум, нэгъуэщI хамэ къэралхэм щыщу Зеи­къуэ щыхьэщIахэм ятеухуа тхыгъэхэр, абыхэм къуажэм тыгъэ къыхуащIа тхылъхэр, сурэтылъэхэр щIыгъуу. Музейр пыщIауэ щытащ Абхъазым, Къэрэшей-Шэрджэс, Адыгэ республикэхэм, Москва, Санкт-Петербург, Орёл, Ульяновск, Псыхуабэ къалэхэм дэт апхуэдэ IуэхущIапIэхэм. А музейр къызэрызэригъэпэщам папщIэ Жылау Нурбий къратауэ щытащ Жуковым и орденыр.
Адыгэ лъэпкъ гъэсэныгъэм и щэхухэм, абы и Iэмалхэмрэ чэнджэщхэмрэ щыгъуазэ дахуэзыщI тхылъ зыбжани къызэринэкIащ Нурбий. Апхуэдэхэщ, псалъэм папщIэ, «Щэн­гъасэ», «Унагъуэ тхылъ», «ЩIэблэфIыр фIыгъуэшхуэщ», «Куп Исмел-хьэжы», «ТIэмрашэ и дэфтэр», «ЩIэблэр - гугъапIэщ» жы­хуиIэхэр. И тхылъхэм ящыщ зым и пэублэ псалъэм езым зэрыщыжиIауэ, ахэр зыхуэгъэзар егъэджакIуэхэмрэ адэ-анэхэмрэ я закъуэкъым, атIэ щалъхуа Хэкум хуэпэжу, ар хъумэным хуэхьэзыру, къэралым и хъу­гъуэфIыгъуэхэр гъэбэгъуэным, и лъэщагъыр гъэбыдэным, мамырыгъэм я телъхьэу, я гур къабзэрэ я бзэр дахэу, хьэл-щэныфIэу, цIыху нэсу, хэкупсэу щIэблэр къэгъэтэджыным ­хущIэкъу дэтхэнэми я дэIэпыкъуэгъущ.
ЕгъэджакIуэ, гъэсакIуэ, узэщIакIуэ къудейтэкъым Нурбий. Ар апхуэдэуи журналистт, жылагъуэ лэжьакIуэ емызэшт. Жылаум и тхыгъэ купщIафIэхэр радиомкIэ щIэх-щIэ­хыурэ къатырт, «Адыгэ псалъэ» газетым, «Iуащ­хьэмахуэ», «Нур» журналхэм къытехуэрт. ЦIыху хэтыкIэ дахэ зиIа Нурбий «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм къыщыдигъэ­кIауэ щытащ ауан, гушыIэ хъыбархэр щы­зэхуэхьэса тхылъ зыбжани: «Сатыр пIас­кIуэ­хэр», «Дизкъуажэ», «Дизкъуажэ мэгушыIэ», «Хъуэжэ и таурыхъхэр», «Дизкъуажэрэ Хъуэ­жэрэ», нэгъуэщIхэри. Лъэныкъуэ куэд къы­зэ­щIэзыубыдэт абы бгъэдэлъ зэчийр. ЩыIэщ Нурбий итха усэ гупи. Абыхэм ящыщ зым, Къэзанокъуэ Жэбагъы теухуам, макъамэ щIилъхьащ абы и къуэ нэхъыжь Арсен. Нобэ ар щагъэзащIэ хэкум, тхыдэм, лъэпкъ хабзэм тегъэпсыхьа зэIущIэхэм, пшыхьхэм.
НэгъуэщI жылагъуэ лэжьыгъэхэми хуэ­жы­джэрт Жылаур. ХьэтIохъущыкъуей Ипщэм пщIэшхуэ щиIэти, жылэр зэдэарэзыуэ ар хахауэ щытащ Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и щIыпIэ къудамэу ди къуажэм къыщызэрагъэпэщам и тхьэмадэу.  Абы кърагъэза дзыхьыр игъэпэжу илъэс куэдкIэ а къалэнри зэрихьащ, егъэджэныгъэ лэжьыгъэм щIы­гъуу.
ИпэжыпIэкIэ жыпIэмэ, лъэпкъ Iуэхур, хэку­псэ гъэсэныгъэр егъэфIэкIуэным и гъащIэ псор тыхь хуищIащ Жылау Нурбий. Сыт хуэдэ зэмани абы и щIыбагъ къыдэтащ и унагъуэ дахэр. Нурбий и щхьэгъусэ Таиси егъэджа­кIуэт, абы илъэс 35-кIэ щIэблэм яригъэджащ есэпыр. Зэщхьэгъусэ щэджащэхэм яхуэфащэ дыдэщ я бынхэри, абыхэм къащIэхъуа щIэблэри. Унагъуэм я бын пажэ Арсен егъэджакIуэщ. Илъэс 30-м щIигъуауэ и унафэщIщ Зеикъуэ дэт макъамэ школым, и адэм ирихьэжьа Iуэху дахэхэр адэкIэ зыгъэкIуатэ ­хэкупсэщ. И уэрэдхэр щызэхуэхьэса тхылъи 4 къыдигъэкIащ Арсен. Ар и пашэщ «Кавказ» уэрэджыIакIуэ гупым, жылэм дэт сабий садым и гъэсэн цIыкIухэми макъамэмкIэ ядолажьэ. Арсен и щхьэгъусэ Лолэ Зеикъуэ дэт курыт школ №3-м и унафэщIщ. Абыхэм я бынхэу Аланрэ Саидэрэ щIэныгъэ нэхъыщ­хьэ, зыщIэхъуэпс IэщIагъэ зрагъэгъуэтащи, я ехъулIэныгъэхэмкIэ нэхъыжьхэр ягъэгуфIэ. Алан аспирантурэри къиухыну хунэсащ, ­КъБКъУ-м и егъэджакIуэщ.
Нурбийрэ Таисэрэ я хъыджэбз закъуэ ­Мадинэ ГъукIэлIхэ я нысэщ. Ар фармацевтщ. И щхьэгъусэ Заурбэчрэ абырэ бынитI зэда­гъуэтащ: Муратрэ Салимэрэ. Мурат и адэ-анэм я гъусэу Налшык щопсэу, щолажьэ. ­Салимэ маркетинг IэщIагъэм Прагэ щыхуе­джащ, абыи щолажьэ.
Унагъуэ дахэм я къуэ нэхъыщIэ Руслан «АРТ» компанием и унафэщIщ. Абы и бынитIыр, Жамболэтрэ Темболэтрэ, иджыри еджа­кIуэщ: зыр студентщ, адрейр школакIуэщ.
 И лъэпкъэгъухэм, къуажэгъухэм, гъэсэнхэм я деж Жылау Нурбий къыщилэжьа пщIэмрэ фIыщIэмрэ куэд мэхъу. Щапхъэ зытрах адыгэлI щэныфIэт, гуапэт ар, жьыми щIэми чэнджэщэгъу ящI цIыху губзыгъэт. Апхуэдэущ ар зыцIыхуу щыта псоми дигу къызэринар.