Мэрем пшыхь

ФщIэн папщIэ
Кавказ расэ

Инджылызыбзэм «цIыху хужьхэр» мыхьэнэр къикIыу XVIII лIэщIыгъуэм къыщыщIэдзауэ нобэм къэс щIэныгъэ фIэщыгъэцIэу къигъэсэбэпыр «кавказ (Caucasian) расэ» терминырщ.
Америкэм и цIыху хужьхэм тхыгъэкIэ къызыхэкIар къагъэлъэгъуэн хуей щыхъукIэ, ноби къыхах «кавказ» фIэщыгъэцIэр. Абы щыгъуэми гу лъытапхъэщ езы Кавказым и цIыхухэри а псалъэр къэзыгъэсэбэп хамэ къэралхэри Iуэхум и къежьапIэ дыдэмрэ и мыхьэнэмрэ нэсу зэрыщымыгъуазэм.
«Кавказ расэ» терминыр япэ дыдэу 1795 гъэм нэмыцэ щIэныгъэлI, антропологием и лъабжьэгъэтIылъу ялъытэ, Гёттинген университетым и профессор Блуменбах Иоганн Фридрих къигъэсэбэпу щIидзащ.
«ЦIыху хужь» псалъэхэр япэ къыхэзылъхьар Блуменбах Гёттинген и лэжьэгъу Мейнерс Кристофорщ. «Кавказ расэ» терминыр Мейнерс и цIэм езыпх щIэныгъэлIхэри щыIэщ.
Блуменбах ящыщщ цIыхухэр расэкIэ япэ дыдэу зыгуэшахэм («ЦIыху лIэужьыгъуэхэм ятеухуауэ», 1795). ЩIэныгъэлIым къызэрилъытэмкIэ, «Кавказ щIыналъэм цIыху лIэужьыгъуэхэм я нэхъ дахэ дыдэр къегъэщIыр». XVIII лIэщIыгъуэм и кIэм Блуменбах цIыхухэр я теплъэмрэ я Iэпкълъэпкъ зэхэлъыкIэмрэ теухуауэ лIэужьыгъуитхуу игуэшащ: кавказ е хужь, монгол е гъуэжь, малай е кхъуэщыныфэ, эфиоп е фIыцIэ, американ е плъыжь.
Блуменбах, Кавказым щыпсэухэм я щхьэ къупщхьэхэр иджа нэужь, етх: «ЩыIэщ расэ хужь, европэ цIыхухэр зыхыхьэр. А расэм кавказ расэкIэ еджэн хуейщ, сыту жыпIэмэ а расэм хиубыдэхэм ящыщу нэхъ къабзэ дыдэр икIи пасэрей дыдэр кавказ щIыналъэм щыпсэу лъэпкъхэрщ». НэгъуэщIу жыпIэмэ, щIэныгъэлIым къызэрилъытэмкIэ, адрей расэ псоми (Европэми Азиеми я цIыхухэри хиубыдэу) я къежьапIэр Кавказырщ, ахэр къызытекIар абы ис лъэпкъхэрщ. Апхуэдэуи, абы зэрыжиIэмкIэ, илъэсищэ, мин бжыгъэхэм къриубыдэу Европэм и цIыхухэр расэ зэхуэмыдэхэм яхэзэрыхьурэ, зэхъуэкIыныгъэхэр ягъуэтащ, икIи расэ хужьыр къабзэу къыщызэтенар Кавказ щIыналъэрщ.
Блуменбах, а зэманым псэуа щIэныгъэлIхэми ещхьу, шэрджэс цIыхубзхэм я дахагъэ къызэ­рымыкIуэм гулъытэ лей хуищIащ икIи кавказ расэм хыхьэхэм ящыщу ахэр нэхъ дахэ дыдэу къилъытащ.
Канадэм и иджырей щIэныгъэлI, Гарвард университетым бзэщIэныгъэхэмкIэ доктор щыхъуа, Канадэ дэт Макмастер университетым и профессор, Кавказыр, адыгэбзэхэр джынымкIэ IэщIагъэлI Джон Коларуссо шэрджэсхэм ятеухуауэ мыпхуэдэу етх: «Шэрджэсхэр я цIыхубзхэм я дахагъэмрэ я цIыхухъухэм я хахуагъэмкIэ цIэрыIуэт. Я теплъэкIэ шэрджэсхэм я нэхъыбэр европэ цIыхухэщ, къуэкIыпIэ щытыкIэ мащIэ гуэрхэри щахэлъи щыIэщ. Шэрджэс куэдыр зи нэхэр щIыху щхьэц сырыхухэщ, абы щыгъуэми адрейхэм кавказ цIыхухэм я зэхуэдэ щытыкIэхэри зыхэлъхэри яхэтщ: я фэ хужьыбзэм щхьэц фIыцIэр щIыгъуу. ЦIыхубзхэми цIыхухъухэми Iэпкълъэпкъыр лантIэу икIи уардэу щытыным гулъытэ хуащIырт, икIи ноби къуажэ куэдым зи ныбжьыр хэкIуэта цIыху узыншэхэр дэсщ, абыхэм ящыщ куэдым я ныбжьыр илъэсищэм щIигъуащ». («Прометей шэрджэсхэм ящыщщ», 1987).
XIX лIэщIыгъуэм псэуа нэмыцэ щIэныгъэлI цIэрыIуэ Гегель Г.В.Ф. нэгъуэщI щIэныгъэ лэжьакIуэ куэдым хуэдэу, «кавказ расэ» терминыр къигъэсэбэпырт: «Тхыдэр ипэкIэ зыгъэкIуатэр кавказ расэм и закъуэщ» («Псэм и философие», 1817).
Американ щIэныгъэлI, лъэпкъхэр джынымкIэ америкэ щIэныгъэм и къызэгъэпэщакIуэ Мортон Самюэль Джордж зэреплъымкIэ, расэхэм я къежьапIэр зэтехуэркъым (ЦIыху лIэужьыгъуэхэр», 1854). Мортон пщIэшхуэ зиIэ щIэныгъэлIт, абы и теориехэри егъэлеяуэ цIэрыIуэт. Блуменбах антропологие псом и лъабжьэгъэтIылъу ялъытэмэ, Мортон американ антропологиер зэфIигъэувауэ ябж. ЦIыхухэм я акъылым и зэфIэкIхэм тещIыхьауэ, щIэныгъэлIым расэ иерархием теухуа гупсысэ къыхилъхьауэ шытащ. А иерархием расэхэм мыпхуэдэ увыпIэхэр щагъуэтащ: кавказ цIыхухэр ищхьэм, цIыху фIыцIэхэр и лъабжьэм, адрей расэхэр зэхуакум. Абы нэмыщIыжкIэ, пасэрей Египетым къыщагъуэта щхьэ къупщхьэхэр иджа нэужь, Мортон ахэр Кавказым ейуэ, Египетым зыкIи пымыщIауэ къилъытащ.
Дунейм и япэ цIыхухэр Кавказым къыщежьэу къэзылъытар краниологие къэхутэныгъэхэм я закъуэкъым, атIэ бзэщIэныгъэм, уеблэмэ генетикэм ехьэлIауэ США-мрэ Канадэмрэ я еджагъэшхуэхэри апхуэдэ гупсысэм хуэкIуащ. Профессор Джон Коларуссо зэрыжиIэмкIэ, зыкIи зэмыпха къэхутэныгъитIым (Канадэм и Макмастер университетымрэ США-м и Гарвард университетымрэ) япкъ иткIэ, дуней псом тет лъэпкъхэм щыщу индоевропей геныр нэхъыбэ дыдэу зыхэлъу къалъытар адыгэхэрщ. Коларуссо «Голос Америки» хъыбарегъащIэ IэнатIэм и урыс IуэхущIапIэм ирита интервьюм зэрыщыжиIамкIэ, генетикэ къэхутэныгъэм куэдкIэ япэ къихуэу абы къихутащ зэман жыжьэм индоевропейхэм (урысхэм, славянхэм, инджылызхэм, алыджхэм, итальянхэм, н.къ.) я бзэр адыгэхэр, убыххэр, абазэхэр зэрыпсалъэм пэгъунэгъуу, уеблэмэ техуапэу. Индоевропейхэр Кавказым ис адыгэхэм екIуэлIэжу къилъытэу, щIэныгъэлIыр мыпхуэдэ гупсысэм хуэкIуащ: «щэнхабзэрэ лъыкIэ дунейм цIыхуу тетыр дызэпхащ».
Езы «кавказ» е «расэ хужь» терминым и гугъу пщIымэ, ахэр нобэ къэгъэсэбэпыным ехьэлIауэ еплъыкIэ зэхуэмыдэхэм урохьэлIэ. Апхуэдэу американ университетым антропологиемкIэ и егъэджакIуэ Мукхопадхьяй Кэрол къызэрилъытэмкIэ, а терминыр къэгъэсэбэпыным «щIэныгъэ расизм» икIи «расэхэр езыр-езыру къызэрыунэхум, цIыху гуп щхьэхуэу кавказ расэм ехьэлIахэр адрей гупхэм ефIэкIыным теухуа гупсысэ пхэнжыр» кърокIуэ. Абы къыхэкIыуи, «кавказ цIыху», «цIыху хужь» терминхэр нобэрей США-м къыщыгъэсэбэпэныр расизмым и нэщэнэу къыщалъытэ щыIэщ.
Абы и лъэныкъуэкIэ гъэщIэгъуэнщ нэгъуэщI еплъыкIэр: «кавказ расэ» терминыр Америкэм убгъуауэ къызэрыщагъэсэбэпым и щхьэусыгъуэщ расист термину къалъытэ «хужь» псалъэм нэхърэ цIыхум и фэм емылъыта икIи щIэныгъэ псалъэу щыт «кавказ» терминыр нэхъ къызэращтэр (Пэинтер Нелл: «ЦIыху хужьхэм «кавказ цIыхукIэ» щIеджэр», 2003).
Урысейм и еджапIэ ищхьэм сызэрыщеджа зэманым къриубыдэу зэи «кавказ расэ» терминым срихьэлIакъым. Хамэ къэрал, нэхъ тэмэму жыпIэмэ, Лондон къалэм зи гугъу тщIы Iуэхугъуэм зыкIи емыкIуалIэ упщIэм теухуа магистр лэжьыгъэм ехьэлIа литературэм щыгъуазэ зыщыхуэсщIым, зи фэр хужь цIыхухэм псоми «кавказ расэкIэ» зэреджэм нэIуасэ сыхуэхъуащ.
Шэч хэмылъу, сыт хуэдэ зэхэгъэжыныгъэри (ирехъу ар расэ, лъэпкъ, дин, ныбжь е нэгъуэщI) нобэрей зэманым къезэгъыркъым. Тхыдэр тхащ икIи къэгъазэ зимыIэщ. ЦIыху хужьхэм фIыцIэхэр щагъэпщылIу щыщыта зэманри блэкIам къыщынащ. Ауэ цIыхухэр къызыхэкIа и лъэныкъуэкIэ зэрагуэшыр иджыри къогъуэгурыкIуэ.
Дунейм цIыхуу тетым я къежьапIэр зыщ, икIи абы щыхьэт тохъуэ щIэныгъэ къэхутэныгъэ бжыгъэншэхэр, мы лэжьыгъэм зи цIэ къыщиIуахэри хэту. Зыщыбгъэгъупщэ хъунукъым: зэщхьэщыкIыныгъэ нэрылъагъухэм емылъытауэ, дэ псори дунейм дрицIыхущ, ди лъабжьэхэр зыуэ икIи благъагъэкIэ дызэпхауэ.
Мэремыкъуэ Элеонорэ.

Iуэху еплъыкIэ
Бзэ, сыту куэд пхузэфIэкIрэ!

Бзэр - псэм и мылъку гъэтIылъыпIэщ, лIэщIыгъуэ куэдкIэ цIыхум зэхуихьэсам и хъумапIэщ. Хьэуэ, ар ахъшэкъым, мывэ лъапIэкъым. Абы и лъапIагъэр нэгъуэщIщ: макъамэу зэхэпх псалъэхэрщ, уэрэду къэIу псалъэ пычыгъуэхэрщ. Лъагъуныгъэм, ныбжьэгъугъэм, губжьым я псалъэхэрщ. ЩIэныгъэм, щэнхабзэм я псалъэхэрщ. Абы нэмыщIу Iущыгъэ ин зыщIэлъ жыIэгъуэхэрщ, псалъэжьхэрщ, пэж куэд къэзыIуатэ гушыIэ хъыбархэрщ. АдэкIэ къеббжэкIмэ, уи гум хыхьэ усэхэрщ, уэрэдхэрщ, тхылъ Iущхэрщ. Ар псори бзэм и мылъкущ.
ХамэщI щыпсэу цIыхум и дежкIэ сыту гуфIэгъуэшхуэ и анэдэлъхубзэр зэхихыныр! Зы анэбзэ псалъэм и къару илъщ уигъэхъужыну, уи гур къиIэтыну, уи гъащIэр гуфIэгъуэ ищIыну.
Бзэ, сыту куэд пхузэфIэкIрэ! УмыцIыхуар ныбжьэгъу къыбощIыф, цIыхухэр зэкъубогъэувэф, лъэпкъым къару ин хыболъхьэ. Ауэ, махуэ къэс бзэр къигъэсэбэпми, цIыхухэм къахокI абы хуэфащэ пщIэ хуэзымыщI, хамэбзэм къыхэкIа псалъэ куэдкIэ зыкудэ. Абы къыдэкIуэу, лъэпкъым и мылъку хъумапIэм хадз уасэшхуэ зиIэ, лIэщIыгъуэ мымащIэ зи ныбжь Iущыгъэхэр. И нэхъыбэм цIыхум и бзэр игъэлъэпIэн щыщIидзэр хамэщI къыщыщыхутэм дежщ.
Уи щIыгур къытеуэу ар зыубыдахэр хэкум къыщихьэкIэ, япэрауэ, бзэр ягъэкIуэдыным и ужь йохьэ. Сыт щхьэкIэ? Бзэр щымыIэмэ, лъэпкъри щыIэкъым. Нэхъ лъапIэу иIэр трахри, и щIыгум хамэр тепщэ щохъу. Бзэр зыфIэкIуэда лъэпкъымрэ псэншэ, лъапсэншэ цIыхумрэ зэщхьщ.
Зи анэдэлъхьхубзэр зыфIэкIуэда лъэпкъыр щIэщIыкI зимыIэ унэм ещхьщ. Жьыбгъэ къепщамэ, унэр зэтощахэ. Бзэншэ хъуа лъэпкъым щыщ цIыхухэри зэбгрощэщ.
Анэдэлъхубзэ! Лъэпкъым урипсэщ Уэ! ИгъащIэкIэ укъыддэгъуэгурыкIуэнущ, лIэщIыгъуэхэм щIэб­лэхэр пхрыпшынущ утхуэхъумэмэ, гууз-лыуз пхудиIэмэ.
Къэбэрдей Дисэ.

ЖыIэгъуэхэм къарыкIыр

Си анэм зэрыжиIэу сумыщIу, си фызым зэрыжиIэу сыщI
ЩIалэ гуэрыр шэсу дэкIыху:
- Ди Тхьэ, си анэм зэрыжиlэу сумыщI, си фызым зэрыжиlэу сыщI, - жиIэрт.
- Сыт апхуэдэу щlыжыпIэр? - жери еупщIащ щIалэм и гъусэр.
- Анэ мыгъуэр гумащlэщи, сежьамэ, сыкъэмысыжыну фlощI. Абрэджхэм сыкъаукIыу, хьэм сашхыу, псым ситхьэлэу жеlэри щысщ. Си фызым хъугъуэфIыгъуэхэр къысхуихьынурэ къэкlуэжынущ жеlэри, гуфlэу къыспоплъэ, - жиIащ щlалэм.
Уи благъэр бий пщlымэ, уи бийм благъэ хуэхъунщ
Зы дыгъужьрэ зы мэлыхъуэхьэрэ зэгъусэу къакIvхьу бажэм щилъагъум игъэщIэгъуащ, ябгъэдыхьэри еупщIащ:
- Мыр сыт гъэщIэгъvэн, игъащIэ лъандэрэ фызэбийщ. Иджы ныбжьэгъу фызэхvэхъуныр сытым къыхэфха?
- АтIэ, мыдэ къэдаIуэ, - жиIащ хьэм.- Мы си гъусэ дыгъужыр сэ схъvмэ мэлым ныхэлъадэри зы мэл ирихьэжьащ. Ар къыщезгъэнэнv си лъэ къызэрихькIэ сыкIэлъыщIэпхъуат, ауэ сылъэщIыхьакъым. Абы щхьэкIэ лажьэ симыIэу мэлыхъуэр Iейуэ къызэуати, абы и бийм благъэ зыхуэсщIащ.

Ухэныпэ нэхърэ, лъэпхъуамбыщIэ
Зы унагъуэ гуэрым хьэщlэ къахуэкlуати, ныш яукlар къанэ щымыlэу хьэщIэхэмрэ хэгъэрейхэмрэ яшхри зэбгрыкlыжащ. Лэпсым къыхэнауэ зы лъэпхъуамбыщlэ закъуэ нысэм къигъуэтыжауэ егъуу здэщысым, и гуащэжьым къилъагъури:
- Аркъым, нысэ, лыр псори Iэнэм тумылъхьэу уи Iыхьэ къэбгъанэртэкъэ, лъэпхъуамбыщIэм сыт къыпхуищIэн? - жиlащ.
- ХьэщIэхэм я eмыкly къэдмыхьамэ, сэ сыхэнакъым. Ухэныпэ нэхърэ лъэпхъуамбыщlэри Iыхьэщ, - жиlащ нысэ губзыгъэм.

ГъэщIэгъуэнщ
Аргъуейхэм дзэ яIутщ

♦Японием щыIэ уэрамхэм цIэ зэрахьэркъым.
♦Адакъэм и пщэр химышмэ, и макъым зыри къикIынукъым.
♦Хьэмбылухэм гуитху яIэщ.
♦Фламингор илъэс 80-кIэ мэпсэу.
♦Шамбырыр (Бамбукыр) зы жэщ-махуэм сантиметр 91-кIэ хохъуэ.
♦Джэдум и тхьэкIумэм псантхуэ 32-рэ хэлъщ.
♦Кенгуру нэхъ инхэр метри 9-кIэ малъэ.
♦Мыщэ хужьхэр шхын щылъыхъуэм и деж километр 700-кIэ псым есыфынущ.
♦Пшэхэр махуэм нэхъ лъагэщ жэщым нэхърэ.
♦Пылхэр махуэм сыхьэтитI жейуэ аращ.
♦Тэрэкъанхэм ямышхыр нащэм и закъуэщ.
♦Джэдхэр кIыфIым шхэркъым.
♦Аргъуейхэм дзэ яIутщ. МикроскопкIэ уеплъмэ, дзэ 22-рэ къыпхуэбжынущ.
♦Мысырым уафэхъуэпскI щыщыIэр илъэс ­200-м зэщ.
♦Обь псым псыуэ 150 000-рэ къыхолъадэ.
♦Блэр илъэсищкIэ жеифынущ.
♦Бжьэм лъатитI иIэщ, зыр фом щхьэкIэ, адрейр шхыным щхьэкIэ.

ЦIыкIухэм папщIэ
Мыщэ-бжьахъуэ

(шыпсэ)
Зи щхьэр къыхуэмыIэту къыдыхьэж къуэр зылъэгъуа анэм «аргуэру…», - жиIащ, и щхьэ хуэпсэлъэжу. И къуэр къыщIыхьэжри, зэрыкъуаншэр ищIэжырти, анэм къемыплъыфу къызэбэкъуа бжэщхьэIум къыфIэкIакъым.
Анэр, ауи зыкъримыгъащIэу, жьы щIэту, щылъэтри:
- Шэджагъуашхэр хьэзырщ, тIэкIу уедзэкъэну, Лъэбыцэжьей? - щIэупщIащ.
- Хьэуэ, ма, иужькIэ, - жиIэри и пэшымкIэ щIыхьэжащ.
- Хъунщ, нэху, - кIэлъыпсэлъащ анэр къуэм.
ЩIалэр блыным щIыбкIэ кIэрыгъэщIауэ къудамэ цIынэр зэрылъ унэ лъэгум щетIысэхащ. И фIалъэ лъакъуитIымкIэ и щхьэр фIиубыдыкIыжри иутхыпщIащ:
- Аргуэру лэжьапIэм сыкъыIукIыжащ. Щхьэ мыр- гуэрым сыщымызэгъарэ? ЛэжьапIэ дапщэ схъуэжар икIи схъуэжынур? Дотэ сыт жысIэу сыIуплъэну? Ди анэми сыкъыгурыIуакIэщ. Ари сфIэгуэныхьщ. Ауэ сэри сакъыгурыIуэн хуейщ. ЛэжьапIэхэм сыкъыщIыIукIыжыр сыщхьэхынэу, сымылэжьэфу аракъым. АтIэ, си псэм къищтэркъыми аращ. Сэ сыхуейщ лэжьыгъэм дэрэжэгъуэ къызитыну. СыздыIутахэм зыри апхуэдэ яхэтакъым. Дотэ дауэ ар къызэрыгурызгъэIуэнур? Узыхуейр сыт хуэдэ лэжьапIэ жиIэми, сыт жесIэнур? Сэр дыдэм сщIэжыркъым. Ауэ къызгурыIуар зыщ: мэз дохутыри, жыггъэкIи, мэзхъуми сыхъунукъым…
- Уи адэр къоджэ, - къыщIэплъащ пэшым анэр.
Лъэбыцэжьей къыщIэкIри адэм и пащхьэм щыму иуващ. Адэри хоплъэ, абы къызэрыщIидзэн псалъэ игъуэтыркъым.
- Узыхуейри къыбгурыIуэж си гугъуэкъым, щIалэ… - жиIащ абы, тэлайкIэ хэплъэу щыса иужькIэ. - Сылэжьарэт, жыпIэрэ, пIалъэкIэ нэхъ мыхъуми бжьахъуэу яхуэлажьэ. Бжьэпщым сыхуэзати…
- Мыщэр бжьахъуэуи? - къыжьэдэхури щIалэр щIегъуэжащ.
- Бжьахъуэу, уэлэхьи, бжьахъуэу. Лъапэ-лъэдакъэ пщIыуэ укIуэнщ ари… Уи гугъи уэ! - губжьат мыщэжьыр. - Сэ сымэз пащтыхь къуэдзэ щхьэкIэ, уэ умылажьэу пщыIэм ущIэсыну ара? Нэху здэщым бжьэхэм ялъэIэс.
ЕтIуанэ махуэм щIалэр дзыхьмыщIурэ бжьэхэм яхыхьащ. Езы бжьэхэри зэщIэвэри, абы и хъуреягъыр мыарэзыуэ къалъэтыхьу хуежьащ. АрщхьэкIэ бжьэпщыр къащыхэлъэтыкIым, псори зэщIэсабырэжащ.
- Уэра пащтыхь къуэдзэм къытхуигъэкIуар? - щIэупщIащ ар.
- НтIэ, сэращ, - щтэIэщтаблэщ щIалэр.
- Дызэдэлэжьэнщ-тIэ, - къыфIигъэкIакъым бжьэпщми.
Гъатхэ зэманти, бжьэгъажэм и гуащIэгъуэт. Бжьэ къэпщIхэм матэщIэ яхуэщIын, жьы хъуахэр зэгъэпэщыжын хуейт. ПщIэнтIэпсыр ирикъуэкIыу мыщэ щIалэ бланэр махуэ псом лэжьащ. Бжьэ Iэщынхэми яхэплъэри, игу яхуэзэгъауэ къахэкIыжащ. Абыхэм бжьыхьэм бжьэтелъхьэкIэ яхуэсакъати, уащIыхуэгузэвэн щыIэтэкъым.
- Мыщэр бжьахъуэ ящIрэ-тIэ? - къыбгъэдэлъэтащ абы зы бжьэ цIыкIу.
- Зэрыплъагъущ, - къыпыгуфIыкIащ нэжэгужэу Лъэбыцэжьей. Абы къыгурыIуакIэт нэху здэщым гуфIэу, и лъэр щIым нэмысу лэжьакIуэ бжьэхэм къазэрыхыхьэнур.
Мэлей ФатIимэ.
 

НапэкIуэцIыр зыгъэхьэзырар НэщIэпыджэ Замирэщ.
Поделиться:

Читать также:

29.03.2024 - 12:46 НОБЭ
27.03.2024 - 15:00 НОБЭ
26.03.2024 - 08:01 НОБЭ
25.03.2024 - 12:07 НОБЭ