Тхыдэ

ЦIыху куэд щыIэщ ди лъэпкъым лъабжьэ хуэхъуа пасэрейхэм я гугъу щащIкIэ, а псори къагупсысауэ къафIэщIу, щIэныгъэм тегъэщIапIэ быдэ зэрыщиIэм шэчышхуэ къытрахьэу. Илъэсищэ къудей мыхъуу, лIэщIыгъуэ пщIы бжыгъэхэр щыблэкIакIэ, тхыдэджхэми къэхутакIуэхэми щыуагъэ зэраIэщIэкIынкIи хъунур гурыIуэгъуэщ. Гурыщхъуэ псоми уапхыкIыу, пэжыр мыращ жыпIэныр зэрымытыншым нэмыщIыж, астрономием, биологием, химием ещхьу, тхыдэ щIэныгъэми махуэ къэс иджыри къэс ямыгугъа куэд къыщызэIуах. 

Адыгэ IуэрыIуатэм лъабжьэ, купсэ, къуэпс хуэхъур лъэпкъым и купщIэращ. Абы и Iыхьэ-Iыхьэурэ адыгэм теухуа тхыдэр зэхэлъщ. Ди лъэпкъым хуэгъэзауэ, ижь-ижьыжым къыщегъэжьауэ къикIуа гъуэгуанэр гъуджэу къызэрыщыжщ тхыдэ, гъыбзэ, лIыхъужь уэрэдыжьхэр. Абыхэм я фIыгъэкIэ адыгэм къикIуа тхыдэ Iыхьэшхуэ ди деж къэсащ. 

ЕтIуанэ Iыхьэ

Эмирхэм ящыщ куэд хаукIыкIауэ джэлащ, къэнахэр гужьеяхэщ. ИтIанэ шым къепсыххэри, зэуэн щIадзащ. Шэхьин-бей, Сулеймэн-бей сымэ я мамлюкхэр къабгъурыту хахуэу зауэрт. АрщхьэкIэ шэхэр лъэныкъуэ псомкIи къилъэтырт. Пшыхьым зэрыкIуа я джэдыгухэр, щыгъын хьэлъэхэр щахри, зэуэным пащащ мамлюкхэм, я сэшхуэхэр ягъабзэу, ику ит пщIантIэмкIэ кIуэтэну хэту. Я нэхъыбэр яхэтыжтэкъым. Шэхьин-бей щIым зэрытехуэу, и щхьэр паупщIри Мухьэмэд-Алий деж яхьащ, и уасэр къыIахыну.

 Ар IейкIэ ягу къинащ

Адыгэхэмрэ ахэр къызытехъукIыжа лъэпкъыжьхэмрэ я тхыдэр илъэс мин бжыгъэ мэхъу. Абы и щыхьэт нэхъыщхьэщ ­ди бзэмрэ (макъыбзэ) ди хабзэмрэ нэхъ жьы дыдэхэм, нэхъ гу­гъухэм зэрыхабжэр. КъищынэмыщIауэ, сыт и лъэныкъуэкIи зэпэлъыта, адыгэ хабзэ къекIум хуэдэ лъэпкъым зэригъэпэщын папщIэ, зэман кIыхькIэ яубзыхуа, ягъэфIа, яджа лъабжьэ уиIэн хуейщ. 

                                                                           Хъыбарыжь

«Уэзы МураткIэ зэджэ, гущэри…»

Зи щхьэ ямыцIыхурэ зи даущ Iуа лIыхъужь гуейхэм хабжэрт абрэдж хахуэу къекIуэкIа Уэзы Мурат. А щIалэ щхьэмыгъазэм хъыбар куэд теIукIащ. Мыри абыхэм ящыщщ. 

Псыхуаби, Нартсани, Гумкъали, Шэткъали, сытми адыгэ жылэу щытахэм къыдэтIысхьахэр «Мурат къокIуэ» жаIамэ, зэрыгъащтэу хьэргъэшыргъэ зэрыхэгъахуэрт, бжэ-щхьэгъубжэхэр ягъэбыдэрт, «цырхъ» зэхахмэ, жэщкIэ къащтэу къигъэнат.

Зэ еплъыгъуэкIэ тхыдэмрэ иныжьхэмрэ зыкIи зэкIуалIэркъым - иужьрейхэм я лъапсэр таурыхъырщ, IуэрыIуатэрщ. Дэ ди набдзэ нарт эпосым куэду дыщрохьэлIэ абыхэм. Лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэри абыкIэ зыщытхъужыфынущ. Иджыри къэс къалъытэу щытащ ахэр щымыIа, хъыбархэр ирырагъэщIэрэщIэн щхьэкIэ къагупсыса гуэру. Абы щыгъуэми, зэгуэр апхуэдэ псэущхьэ абрагъуэхэр дунейм тетауэ итщ Инджылым, къахощ пасэрей Iэрытххэм.

     Япэ Iыхьэ

        Мыр къыщыхъуар 1811 гъэм гъатхэпэм и 1-щ. Сэлим Езанэмрэ Тумэнбейрэ я зэпэщIэтыныгъэр зэриухрэ лIэщIыгъуэ бжыгъэ дэкIат. Мысырым тепщэгъуэр тыркухэм щаIыгът, ауэ Кавказым икIа мамлюкхэм хуэмурэ унафэр зыIэрагъэхьэжри, я пщIэри дэуеижат.

«Хурритхэмрэ урартхэмрэ зы лъапсэт, зы бзэм и диалект зырызхэмкIэ псалъэу щытащ. Пасэрей ПэIущIэ Азием и щэнхабзэ лъагэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа хурритхэм я псэупIэр Кавказым и гъунапкъэм къриубыдэртэкъым. Урартхэми я Iыхьэ ныкъуэрат абы хиубыдэр. КъимыдэкIэ, абхъаз-адыгэ лъэпкъхэм я благъэу къалъытэ каскхэмрэ хьэтухэмрэ щыпсэур Анэдолэр арат. Ауэ щыхъукIэ, «кавказ» топонимыр епхьэлIэну игъуэджэщ зи гугъу тщIы пасэ бзэ быным, - етх щIэныгъэлI Абдокъуэ Iэуес. 

Тхыдэм зыгуэркIэ щыгъуазэ дэтхэнэми къыхуэхьынущ нэхъапэ цIыху Iейуэ щымытам и щхьэр властым зэригъэуназэм и щапхъэ. Ахэр гъунэжщ икIи, зэрыжаIэщи, кIэи пэи яIэкъым. Дахэу кърагъажьэри, я лъэр быдэ зэрыхъуу зокIуэкI. ДеплъэкIыжынти, блэкIамкIэ.