Тхыдэ

         Урысейм Украинэм щригъэкIуэкI дзэ Iуэху хэхар зыхуэгъэза мурад нэхъыщхьэхэм ящыщщ а къэралым нацизмэм и бжьыр щхьэщыхыныр. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, абы и  Iэужьхэр къощIэрэщIэж, СССР-р я пашэу ЕтIуанэ дунейпсо зауэм щызэхапIытIа пэтми. Зэрытлъагъущи, къуэпсхэр къэнащ. Мыр удз бзаджэм ещхьщ: сыт хуэдизри ираупщIыкIми, щIыпIэ-щIыпIэхэм къыщызэфIоувэж хьэфIанэр зэрагъэтIылъу.

Хэкум и щхьэхуитыныгъэр, абы и щIыхьыр къэмылэнджэжу зыхъумахэм жыджэру яхэтащ ди щIыналъэм щыщ щIалэ куэд. Псэемыблэжу, лIыгъэрэ хахуагъэрэ къагъэлъагъуэу япэщIэтащ ахэр бий зэрыпхъуакIуэхэм. 

Дунейпсо тхыдэм и напэкIуэцIхэр гъэнщIащ зи мыхьэнэкIи купщIэкIи зэмылIэужьыгъуэу щыт Iуэхугъуэ куэдкIэ. Абы къыщыгъэлъэ­гъуа къэхъукъащIэхэм я нэхъыбапIэр епхащ цIыхубэм (е цIыху щхьэхуэм) зэрахьа лIыгъэм, яхэлъа хахуагъэм. Къэралым и зэпэ­щыныгъэм, зыузэщIыныгъэм, абы и щхьэхуитыныгъэр хъумэным зэфIэкIышхуэ езы­хьэ­лIэу щыта хэкупсэхэр жылагъуэм къыщыхагъэбелджылыкIыу щытащ цIэ лъагэхэмкIэ, дамыгъэ лъапIэхэмкIэ. Псом хуэдэжтэкъым хэкум и къыщхьэщыжакIуэу щыту зэуапIэ губгъум лIыхъужьыгъэ щызезыхьэхэм яIа пщIэр.

Къэбэрдеипщ Идар Темрыкъуэ ипхъу Гуащэнэ пIащIэртэкъым Грозный Иван щхьэгъусэ хуэхъуну. Зэрыхуэмейр гуригъэIуэну щIэхъуэпсырти, хъыджэбзаплъэ пащтыхьым деж щашэну махуэм дыщэ IуданэкIэ хэдыкIа бостей шакъафэр щитIэгъэным и пIэкIэ къащхъуафэ зыхэлъыр къыхихат. Къапщтэмэ, ар абыи зыкIи нэхъ фагъуэ щIэхъукIыртэкъым.

Тхыгъэ фэеплъ куэд зимыIэ лъэпкъхэм я дежкIэ мыхьэнэшхуэ яIэщ япэу дунейм къытехьа къыдэкIыгъэхэм. Абыхэм я лъапIэныгъэр зэпхар япэу къызэрыдэкIам и закъуэкъым, атIэ зэфIэувэу хуежьа литературэщIэм ича лъэбакъуэхэм я инагъыр къэгъэлъэгъуэнымкIэ, я фIагъыр къыщIэгъэщынымкIэ, гупсысэкIэмрэ лъэпкъ щIэжымрэ зиужьынымкIэ ябгъэдэлъ къарур къызэрагъэлъэгъуэфымкIи пщIэшхуэ яIэщ.

ЩIыхь зыпылъ гъуэгуанэ кIыхь къикIуащ адыгэ лъэпкъым. Абы и тхыдэм уриплъэжмэ, наIуэ пщохъу ар тыншу зэрыщымытар. Гугъуехь Iэджэ къызэринэкIащ, зауэ-банэ куэдым къыхэкIащ ар. Сыт хуэдэ щытыкIэ къимыхутами, и пщIэр хригъэутакъым, и щхьэхуитыныгъэр лъэгущIыхь яхуищIакъым. Ауэ сыт хуэдэ уасэкIэ…

Лэскэн псыхъуэм удэкIауэ Алагир ущыкIуэкIэ, Суадаг къуажэм пэмыжыжьэу мэз хъурей цIыкIу ухуозэ. Осетинхэр абы Хьэтагъ и мэзкIэ йоджэ. Нэхъапэм Хьэтагъ и мэзым апхуэдиз пщIэ хуащIырти, жыг дэнэ къэна, зы къудамэ щыпаупщIыртэкъым. Абы къыщынэртэкъым: Хьэтагъ и мэзым щIэс хьэкIэкхъуэкIэхэми ещакIуэртэкъым. Сыт абы Хьэтагъ и мэзкIэ щIеджэри апхуэдиз пщIэ щыхуащIри?

Адыгэ хъыбарыжьхэри уэрэдхэри хуэфащэу траухуащ зи цIэр фIыкIэ тхыдэм къыхэна, Урыс-Кавказ зауэжьым лIыгъэшхуэ щызезыхьа Ажьджэр и къуэ Кушыкупщым (Ажджэрий Кушыку).

Спенсер Эдмунд (инджылыз усакIуэ): «Дунейр зи инагъым зы къэрали зы лъэпкъи щыбгъуэтынкъым адыгэхэм хуэдэу шыр нэхъ къызыгурыIуэ, пщIэ хуэзыщI, абы и гъэсэкIэм хуэIэзэ. Абы и щэхур гущIэгъулыуэ ахэр зэрыщытрауэ къысщохъу: шым зэи удын ирахынукъым. Абы и фIагъращи, шыр зейм быдэу пыщIа мэхъу, и гур зыщигъэуркъым. Ар зекIуэми, зауэ губгъуэми хуэпэжу щыбгъэдэтщ. Сэ куэдрэ слъэгъуащ ебгъэрыкIуэныгъэм зыхуэзыгъэхьэзыра адыгэлIым и шыр абы и лъакъуэм деж зыщригъэхуэхауэ зыгуэрым пэплъэн зэрыхуейр къыгурыIуэу зэпIэзэрыту щысу. Фочыр захуэу игъэуэн папщIи, шым и щхьэр абы пэщIигъакъуэрт…».

(лъэпкъ IуэрыIуатэм ипкъ иткIэ)

«...Дунейкъутэж щыхъум, бжьитI - бжьэпщымрэ бжьапцIэмрэ - Мерисэ и Iэгъуапэм зыщагъэпщкIури зыраудыгъуащ. Псори сабырыжу зэтес хъужа нэужь, ахэр зэщIэвууэ къилъэтыжахэщ. Мис абыхэм къатехъукIыжащ нобэр къыздэсым адыгэм бжьэуэ дгъэхъур».