Тхыдэ

1945 гъэм и щIышылэм дуней псом и дежкIэ белджылы хъуащ куэдым шэч къызытрамыхьэжыр: фашист Германием кIэ зэригъуэтынур. Иджы егупсысын хуейт зауэ нужьым къэралхэм я теплъэм зэрызихъуэжынум. Ар егъэлеяуэ гугъут: зэгъусэу Гитлер пэщIэтами, бийм и пащхьэм щызэкъуэувахэу СССР-м, США-м, Инджылызым я сэбэп зыхэлъхэр зэщхьэщыкI къудейтэкъым, атIэ языныкъуэхэм деж зэпэщIэуэрт. Дэтхэнэри хуейт къэблэгъа текIуэныгъэм Iэмал зэриIэкIэ нэхъыбэ къыхихыну. Мис апхуэдэ щытыкIэм иту мыгувэу Кърымым щызэхуэсащ Ялтэ конференцу тхыдэм хыхьар.

Нэхъ пасэхэм Урысейм нэхъыбэу къыщагъэсэбэпу щытар жэз ахъшэрщ. Ахэр къыщIэбгъэкIыным гугъуехь пыщIатэкъым. Гугъуехь хъур жэз ахъшэхэр куэду зы щIыпIэм ипшу нэгъуэ щI щIыпIэ нэбгъэсын папщIэ шыгу зэщIэщIахэм узэрыхуейрт, ахэр зыхъумэни ядэщIыгъужу.

Урысейм и япэ музейр КунсткамерэкIэ зэджэрщ. Ар Пётр I иригъэухуащ 1714 гъэм. Нэмыцэбзэм къипхмэ, «Кунсткамерэ» псалъэм къокI «гъуазджэхэм я пэш» жиIэу. Апхуэдэ музейхэмкIэ Европэр ерыщт XVI – нэ лIэщIыгъуэм щегъэжьауэ. Ахэр яухуэрт щIэныгъэлIхэм, тхакIуэхэм, гъуазджэм и цIыхухэм. Музейхэм щахъумэрт пасэрей хьэпшыпхэр, мывэ лIэужьыгъуэ зэхуэмыдэхэр, гъуазджэм щыщ хьэпшыпхэр. Музейхэм «пэш» щIыфIащам и щхьэусыгъуэт ахэр телъхьэпIэ куэд зиIэ шкаф-пэш щIыкIэурэ зэрызэхэтыр.

Дыгъужьокъуэ Къазбэч и цIэр зэхэзымыха щыIэнкIэ хъуну? Сыадыгэщ жиIэу адыгэщIым къыщыхъуа дэтхэнэ зыми а цIэр зэхихауэ фIэкIа, нэгъуэщIу си пщIыхьэпIэ къыхэзгъахуэркъым. Дыгъужьокъуэ Къазбэчыр зи лIыгъэкIэ къылъэщIыхьэн щымыIэу лъэрызехьэт, шыщхьэмыгъазэт, Iэщэр кърихамэ, къикIуэт зымыщIэ лIы бланэт. Езыр ЩэрэлIокъуэхэ ящыщт, Шапсыгъым и куэщIым къихъукIами, зэрыадыгэу я бынщ ар. АдыгэлIым Iэджэ хъыбар гъэщIэгъуэни пылъщ.

Тхыдэм къызэрыхэщымкIэ, пасэрей адыгэ лъэпкъхэм, псалъэм папщIэ, синдхэмрэ меотхэмрэ, я лъахэм къалэ зыбжанэ итащ: Горгиппие, Анакопие, Гермонассэ, Финагорие, нэгъуэщIхэри. Нобэрей Анапэ и Iэхэлъахэм пасэрей адыгэхэм илъэс минитIрэ щихрэ и пэкIэ СиндикэкIэ зэджэ къэрал щаухуэгъащ. Синдикэм, пасэрей адыгэ къэралым, и лъэужь куэд къэсащ ди деж. Ахэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, синдхэм культурэ лъагэ ябгъэдэлъащ, тхыбзэ яIащ, грекхэм благъэ яхуэхъури, зыужьыныгъэшхуэ ягъуэтауэ щытащ. Синдикэм и къалащхьэр, Горгиппиер, Анапэ деж щысащ, нэгъуэщIу жыпIэмэ, натхъуэдж адыгэхэм я щIыналъэм итащ.

 Дунейм и  тхыдэм нэхъ щIыналъэшхуэ щызыубыда Чингисхъан (1162-1227 гъэхэр) псори зэхэту фыз 26-рэ иIауэ  къалъытэ, ауэ щIасэ бзылъхугъэу иIар бжыгъэншэщ. А щхьэусыгъуэм къыхэкIыу быну иIар зыхуэдизыр зыми жиIэфынукъым. Къыхахын хуей хъуащ икIи икIэм-икIэжым «Дыщэ къуэпсым хагъэхьар къуи 100-м нэблагъэщ. Ахэрат чингизидхэр (нэгъуэщIу жыпIэмэ, хъану щытыну зылъысахэр). Абыхэм ящыщ дэтхэнэми хухахын хуейт унафэ щащIыну къалэ е къэрал кIапэ.

 И къекIуэкIыкIэмкIи, щызекIуэ хабзэхэмкIи Япониер къэрал нэхъ телъыджэ дыдэхэм ящыщщ. Дунейпсо утыкум къызэрихьэрэ куэд мыщIами (тхыдэ и лъэныкъуэкIэ), абы езым хуэфэщэн увыпIэ щызэригъэгъуэтыфащ. Урысейри, иужькIэ СССР-ри зэи ифIу щытакъым-щIыналъэкIэ зэныкъуэкъу яку дэлъ зэпытт. Ауэ ЕтIуанэ дунейпсо зауэр иуха иужь, США-р IупэфIэгъу хуэхъуащ, а зауэр иухыху къарукIэ нэхъыбэу зыпэщIэтар ара пэтми.

Къэралыгъуэу зэрызэфIэувэрэ Британиер зэуэн-фыщIэным хэкIыркъым. Англо-саксхэм я нэпсеягъэм щIэи гъуни иIэкъым. Аращ дуней псор зэрапхъуэну сыт щыгъуи щIыхущIэкъуар. Ар яхузэфIэмыкIами, я империер къухьэжыху иджылызхэм ЩIы хъурейм и щIыналъэ куэдыр езым и бжьым щIигъэтащ. Хэбгъэзыхьмэ, къэралыр нэхъыбэу зыхэпсэукIри абыхэм къришрат. ХамэщIхэр иубыдын папщIэ Iэщэм и мызакъуэу хьилагъэ зэмылIэужьыгъуэхэри къагъэсэбэпырт. Ауэ нэхъыбэр къарукIэ къизэурт. Пэжщ, щIэщхъу къыщыщыщIи къэхъуащ. Иджыпсту зи гугъу тщIынури абыхэм ящыщ зыщ.

Сочэ къалэм хыхьэ Головинкэ (Шахэпэ) къуажэм хы псыIумкIэ гъэза и гъунэм уардэу Iут, ныбжь ин дыдэ зиIэ «Жыгдахэ» здэщыт щIыпIэр шапсыгъ адыгэхэмрэ къабгъэдэса убыххэмрэ ижь-ижьыж лъандэрэ я тхьэ елъэIупIэжьу къекIуэкIат. 

КъэкIуэнур зыфIэмыгъэщIэгъуэн, фIы и лъэныкъуэкIэ абы щымыгугъ псэ зыIутым яхэту къыщIэкIынукъым. ЦIыхум гуращэ хэхахэр щIищIри, и хъуэпсапIэхэр гущIэм щыщIигъэтIыгъуэри и гугъапIэхэр пщэдейрей махуэхэм ирепхри аращ.