Тхыдэ

Лондон къыщыдэкI «Таймс» газетым и корресподент Лонгворт Джеймс 1837 гъэм Шэрджэсым къакIуэри зы илъэсым щIигъукIэ яхэсащ, и гукъэкIыжхэр зэрыт тхылъри («Год среди черкесов») зыбжанэрэ къыдэкIащ. 

Адыгэр сытым дежи Кавказым щыпсэуащ. Ауэ, зэрыхьзэрий псоми къыIэпыкIыу, хуиту, куэду, и лъэ укъуэдияуэ щыпсэуар лIэщIыгъуэ курыт хэтIэсакIэ зэджэ лъэхъэнэрщ (I4-I6-нэ лIэщIыгъуэхэр). Инал Нэху пщышхуэм Адыгэ Хэкур зригъэубыду къэралыгъуэ иухуа нэужь. 

Къэбэрдей-Балъкъэрым и зы кIапэ къэмынэу зэрыщыту яджауэ жаIэ. Арами, тхыдэм ущIриплъэжын щхьэусыгъуэ гуэрхэр къыкъокI кIэщI-кIэщIурэ. Абыхэм ящыщщ Урыху къуажэм и Iэхэлъахэм къыщагъуэта быдапIэр. 
Абы гу лъитэри, Урыху къуажэм щалъхуа, налшыкдэс Рэмэзан Мухьэмэд хуэтхащ лъахэхутэ Котляров Виктор. 

«Адэжь хъыбархэр» зи фIэщыгъэ тхылъ гъуэзэджэр дунейм къытезыгъэхьар  «Къэрэшей-Шэрджэсым щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр зыфIаща Шэрджэс Алийщ. IуэрыIуатэрэ тхыдэу абы щызэхуихьэсыжам ящыщщ Хьэтхыкъуэ Мыхьэмэт – гъуазэм теухуари. ТхакIуэм ар къыжезыIэжар Инжыдж ЦIыкIу и Iуфэм Iус Зеикъуэ къуажэм дэса Чыржын Хъусинщ.
Мыбы ипэ тредгъэдзам кIэщIу дриплъэжмэ, Iуэхур къызэрекIуэкIар мыпхуэдэущ:  
Дзэзешэ Угъурлы зи пашэ шу гуп къэкIуэжырт. Къалъэгъуащ ипэ ит плъырхэм ящыщ зыр теутIыпщхьауэ къазэрыхуэжэр. Шур къэсри: 

Кавказ зауэм лъапсэрыхыр зыхуигъэкIуа лъэпкъхэм ящыщщ убыххэр. Зауэ нэужьым зы убыхи къранакъым я хэкум: хы Iуфэм Iуахуэри, абы щызэтелIащ, къелаIамэ, Тыркум Iэпхъуащ. Ар къыщыхъуар 1864 гъэрщ. Лъыгъажэ зауэр щыувыIар я лъапсэрщ – Къуэбыдэ.

1864 гъэм накъыгъэ мазэм и 21-м урыс дзэпщхэм Къуэбыдэ щагъэлъэпIащ бгырыс лъэпкъхэм кIэ зэрыратар. КIэ ирата къудейкъым – я хэкум ирахуащ псэууэ къэнахэр: кхъухьхэм ирагуэри, лъэныкъуэ ирагъэзащ, хым зэпрахуащ. Аращ убыххэм я натIэ хъуар.

«Къэрэшей-Шэрджэсым щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр зыфIаща, Урысейм и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм хэта Шэрджэс Алий IуэрыIуатэрэ тхыдэу зэхуихьэсыжам гъуни щIэи иIэкъым. 

ЕтIуанэ Iыхьэ.
УпщIэхэр къызэротIэпIыкI, дауи. Абыхэм я жэуапым шумерхэм я мифологиемрэ къызэранэкIа тхыдэмрэ ущылъыхъуэмэ нэхъ щхьэпэщ, щIым къыщIаха хьэпшыпхэр бджы нэхърэ. Я насыпу, шумерхэм тхыбзэ яIати, я тхыдэмрэ пасэрей лъэхъэнэжьым хащIыкIымрэ ятхыжат. 

Дунейм япэ дыдэу щаухуа къалэ нэхъыжь дыдэм теухуауэ щIэныгъэлIхэмрэ тхыдэджхэмрэ зоныкъуэкъу. Философ, социолог Фергюсон Адам зэритхымкIэ, тхыбзэ зиIэ, къалэхэр зыухуэ, щIым телъажьэ, IэщIагъэ, гупсысэ укъуэдия зиIэ лъэпкъым къигъэщIа щыIэкIэ-псэукIэрщ цивилизацэкIэ зэджэжыр. Абы укъипсэлъыкIмэ, япэ дыдэ цивилизацэу щыIар шумерхэрщ, абыхэм яухуауэ щыта Эриду къалэри псом нэхърэ нэхъыжьщ. 

 СССР-у щытами, иджырей Урысейми дунейпсо утыкум щрагъэкIуэкI политикэр псом япэу зыхуэгъэзар шыIэныгъэмрэ худэчыхыныгъэмрэт. Ди къэралыр щыгугъырт ар зэхащIыкIыным, езыхэри а щапхъэм ирикIуэным. АрщхьэкIэ зэманым къигъэлъэгъуащ США-ми «Европэ зэкъуэт» жыхуаIэми егъэщIылIауэ апхуэдэ бгъэдыхьэкIэр къызэремызэгъыжыр: ахэр нэхъри ди къэралым къытогуплIэ, и бийуэ сыт хуэдэ Iуэхури ялэжь хъуну къызыщагъэхъу. БлэкIами дерс къыхахыркъым. Абы щыгъуэми, Совет Союзыр куэдрэ къигъэлъэгъуащ къыкIэлъызэрахьэ дэтхэнэ щIэпхъаджагъэми жэуап зэрыритыжыфыр икIи зэрыритыжынур.

Къэбэрдей-Балъкъэрым тафэ лъэныкъуэмкIэ уикIыу ищхъэрэкIэ укъыщыхуэплъэкIэ, аранэхэм (къуршыщхьэхэм) кIэраупсея пкIэлъей абрагъуэм и теувапIэхэм ещхьу, зыр адрейм елъэгэкIыу къэлъагъуэ Мэзылъэ, ХъупIэ, Къырылъэ, Гуэдзэн шытххэр Осетие Ищхъэрэм и щIыналъэм, адрей хэгъэгухэм зэрыхуэбгъэдэн щымыIэу, гъунэгъу дыдэ щызэхуохъу, ауэ, абы къыдэкIуэуи, тыншу зэхыбоцIыхукI.