Тхыдэ

1453 гъэм тыркудзэхэм адыгэхэр АлыджкIэ дызэджэ Грециер къащтащ, абдежми къэралыр хамэ унафэм щIэхуащ. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, ар хуабжьу я жагъуэт зи щхьэхуитыныгъэр зыфIэкIуэдахэм, ауэ алыджхэр лIэщIыгъуэ зыбжанэкIэ щIэбэнын хуей хъуащ бжьым къыщIэкIыным. 
ЖытIэнщи, а бэнэныгъэр зэи увыIакъым. Грек лIыхъужьхэр куэдрэ хущIэкъуащ бийхэр я хэкум ирахужыным. АрщхьэкIэ абыхэм я зыкъэIэтыныгъэр сыт щыгъуи гущIэгъуншэу хапIытIэрт.

  Урысейм и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм хэта, Къэрэшей-Шэрджэсым щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Шэрджэс Алий лъэпкъым и щэнхабзэм, и тхыдэм ехьэлIауэ зэхуихьэсыжахэр зэрыт «Адэжь хъыбархэр» и тхылъым къитхыжащ кIэлъыкIуэу къызыпытщэнури…

Хьэтхыкъуэ Мыхьэмэт-гъуазэм теухуа хъыбарыр Шэрджэсым къыжезыIэжар Инжыдж ЦIыкIу и Iуфэм Iус Зеикъуэ къуажэм дэса, а зэманым зи ныбжьыр илъэс 82-м щхьэдэха Чыржын Хъусинщ. А тIур щызэпсэлъар 1969 гъэм мэлыжьыхьым и 29-рщ.   

Джылахъстэнейм уэгъур къыщхьэщытт. ЩIыр апхуэдизкIэ псыIагъэ щыщIати, зэгуэтхъат. Хьэжкурийм кърихьэкI сабэр нэм къыщIозэрыхь. Гъэмахуэми, удзхэр гъуэжь хъуащ, псыкъуийхэр игъущыкIащ. Курпыпс цIыкIури ежэхыжыркъым, щIыпIэ-щIыпIэкIэрэ псы кIэнтхъ инахэм бдзэжьей жьгъей цIыкIухэр, я жьэр яущIу, щипхъащ. Жыг тхьэмпэхэм зашыхьыжауэ къыпохуж. Дунейм и хъуреягъкIэ зыуплъыхьмэ, зы кIарц закъуэщ щхъуантIэу къызэтенар.

ТхакIуэшхуэхэм я IэдакъэщIэкIхэм дыщыгъуазэми, дэ абыхэм я псэукIам,я Iыхьлыхэм я къекIуэкIыкIам теухуауэ тщIэр мащIэщ.

Пешковэ Марфэ пролетар тхакIуэ Горький Максим и къуэрылъхут. Ар зэрыцIыкIурэ яхэтат и адэшхуэм и ныбжьэгъу цIэрыIуэхэм, школым зы партэ дэсат Сталин Иосиф ипхъу Светланэ и гъусэу икIи абы и ныбжьэгъу нэхъыфIу къалъытэрт. Балигъ хъуа иужь ар гъащIэм и зэхэгъэкIыгъуэ хьэлъэхэм икIи телъыджэхэм къахэхутащ.

Урысей абрагъуэр зыгъэзджызджа Граждан зауэр абы щыпсэухэм я дежкIэ зэхэгъэкIыныгъэ хьэлъэу щытащ. ЛIэнкъэнэну зэпэщIэува лъэныкъуитIри пIалъэ кIыхькIэ зэпэщIэтащ хэщIыныгъэшхуэхэр ягъуэту. Зэм зыр, зэми адрейр щефIэкI щыIэт. Большевикхэм я Iуэху къикIащ. Абыхэм я ехъулIэныгъэм и тегъэщIапIэу къалъытэ цIыхухэр къагъэдэIуэфу, ахэр я жьауэм щIагъэувэфу зэрыщытар. Апхуэдэуи щIауфэркъым нэгъуэщI къэралхэм ящыщхэр – латышхэр, венгрхэр, чеххэр, эстонхэр, хэбгъэзыхьмэ нэмыцэхэр Дзэ Плъыжьым мымащIэу зэрыхэтар.

Нартсанэ (Кисловодск) километр 15 хуэдизкIэ пэжыжьэу, къухьэпIэмкIэ къыщытщ тхыдэжьым и фэеплъ, Рум Iуащхьэ жыхуаIэр. Япэ дищынщи, нэхъ пасэу абы зэреджэу щытар Румкъалэщ.

Адыгэ унэцIэхэм я къэхъукIэр гъэщIэгъуэнщ. Шэч хэмылъуи, ахэр ауэ сытми къэунэхуртэкъым, атIэ хъыбар е Iуэхугъуэ гуэрым абыхэм я мыхьэнэр епхат.

 Профессор КIуэкIэ Жэмалдин зэритхыжамкIэ, адыгэхэм унэцIэ яIэ хъуащ XVI лIэщIыгъуэм. Абы лъандэрэ унэцIэхэм, дауи, зэхъуэкIыныгъэхэр ягъуэтурэ къэгъуэгурыкIуащ.

         Сыт хуэдэ революцэри зыгуэркIэ зэщхьщ. Абы хопщIэ я Iуэху еплъыкIэкIи, дуней тетыкIэкIи, зыщIапIыкIа хабзэкIи, бгъэдэлъ мылъкукIи зыкIи зэмыщхь цIыхухэр. Нэхъыщхьэращи, революцэхэм Iэмал ират дэкъузауэ, хуитыныгъэншэу, дэ дызэресам хуэдэу жытIэнщи, къэрэхьэлъкъым къыхэкIа цIыхухэм жылагъуэми властми я пащхьэм бжьыпэр щиубыдыну. Ар кърибгъэлъэгъуэфынущ Мексикэм и президенту щыта Обрегон Альварэ и щапхъэмкIэ.

         Совет унафэщIхэм я къекIуэкIыкIамрэ ягъэхъахэмрэ ятеухуауэ тхыдэджхэм дызрагъэдаIуэхэр зэщхьэщокI, зэм ахэр хужьу, зэми фIыцIэу дагъэлъагъу. А псори зэпэплъытмэ, IэщIагъэлI нэхъыщхьэхэм Маленков Георгий нэхъыбэу фIы и лъэныкъуэкIэ ягу къагъэкIыж, езыр иджырей цIыхухэм зэращыгъупщэжрэ куэд щIами. СлIожь, ар зы зэман лъэкIыныгъэ ин зыбгъэдэлъахэм ящыщ куэдым ди Щхьэщыгу итым къахуиухауэ къыщIэкIынущ. Абы щыгъуэми, 1953 гъэм Сталин Иосиф лIа иужь арат абы и пIэ иувэн хуеяр. Апхуэдэу щыщыткIэ, тетыгъуэр къыIэрыхьамэ, Совет Союзым нэгъуэщIу зиужьынут.