Пасэрей кхъухьхэр

Кхъухьым и тхыдэр илъэс мин зыбгъупщIым къыдобжэ. Кхъуафэжьейм къыщыщIидзащ абы и тхыдэм, ар кхъуафэм нэсри, иужькIэ хуэм-хуэмурэ ящI хъуащ хым техьэурэ гъуэгуанэшхуэ зэпызычыф кхъухьхэр.

Вавилоным, Ассирийм, Египетым, Китайм я тхыдэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, кхъуафэхэр (иужькIэ кхъухьхэр) жьыхурэ хьэнцэкIэ зекIуэ хъуауэ щытащ илъэс минитху и пэкIэ.
Хы Iуфэм Iус лъэпкъхэмрэ къэралхэмрэ сату зэдащIурэ, пасэрей кхъухьхэм я фIыгъэкIэ ахэр щIэх дыдэ зэрыцIыхуащ, благъэ зэхуэхъуащ - зэрыжаIэщи, хым лъэпкъхэр зэпэIэщIэ ищIыркъым, нэхъри зэришалIэ фIэкIа. Кхъухьхэрщ, псом япэрауэ, зи фIыщIэр зы лъэпкъым и IэщIагъэмрэ и щIэныгъэмрэ адрей лъэпкъым и IэщIагъэмрэ и щIэныгъэмрэ зэрылъэIэсар. Апхуэдэурэ зиубгъуащ пасэрей алыджхэм, урымхэм, зыужьыныгъэшхуэ зыгъуэта нэгъуэщI пасэрей лъэпкъхэм я щэнхабзэм - ар къыдэкIуащ хым техьэурэ гъуэгуанэ жыжьэ зэпызыч сатуущIэ кхъухьхэм (кхъуафэхэм).
СатуущIэ кхъухьхэм къадежьащ зэуакIуэ зэрежьэ кхъухьхэри. Алыдж, урым, мысыр, финикий хыдзэлIхэр зэуакIуэ зэрежьэ кхъухьхэр Хыщхъуэм и гъунапкъэм къыщызэтеувыIэртэкъым, ахэр Атлантикэм нэсырт, хы ФIыцIэми щызеуэрт. Тхыдэр щыхьэт тохъуэ пасэрей китай, скандинав кхъухьхэр Америкэми нэсауэ зэрыщытам - ар Колумб «къызэIуихын» и пэкIэ.
Хы ФIыцIэмрэ Хьэзэз (Азов) хымрэ щыцIэрыIуащ адыгэ кхъуафэхэри. Хы Iуфэм щыIускIэ, зэрыгурыIуэгъуэщи, адыгэхэм хыр зекIуапIэ яхуэмыхъункIэ Iэмал иIэкъым - абы щыхьэт тохъуэ тхыдэр. Хым кхъуафэкIэ техьэурэ, адыгэхэр хы адрыщIым ис пасэрей лъэпкъхэм я деж нэсырт, нарт хъыбархэми къызэрыхэщщи, «хы тIуащIэм дыхьэурэ», гъуэгуанэ кIыхь зэпачыфырт, хыдзэлIхэр хым трашэрти, «кхъухь фIыцIэжьхэм» хым къызэпраш зэуакIуэхэм пэувырт, сату ящIын хъуми, хым кхъуафэкIэ зэпрыкIырт.
Академик Паллас зэритхыжамкIэ, Анапэ деж щыса адыгэпщ гуэрым кхъуафэ зыбжанэ иIащ. Ар дыдэм ирихьэлIащ академик Клапроти. «А пщыр къулейт, - етх абы, - сату ищIырт, и кхъуафэ зыбжанэ хым тетт».
Адыгэхэр хым кхъуафэкIэ щызауэу зэрыщытам и хъыбар куэди къэсащ ди деж. Абы щыхьэт тохъуэ, псалъэм папщIэ, франджы дипломат Мариньи, урыс генерал Бларамберг, нэмыцэ щIэныгъэлI Кох сымэ, нэгъуэщIхэри.
«Ахэр тенджызым къызэтригъэувыIэртэкъым: я кхъуафэхэм йотIысхьэри, хы Iуфэм къесылIэ кхъухьхэм ятоуэ, ахэр щаубыди къохъу», - итхыгъащ Мариньи адыгэхэм щхьэкIэ. Бларамберг зэритхамкIэ, адыгэ хыдзэлIхэр хым тохьэри жыжьэ макIуэ. «Хым тет кхъухьхэм ахэр нэхъ щатеуэр жэщущ: заудыгъури йосылIэ, кхъухьым зэрогуэри, яубыд», - итхыгъащ Бларамберг.
Зэманым къелакъым адыгэ кхъуафэхэр - щыгъуазэ зэрызыпщIыфынур зылъэгъуахэм зэратхыжамкIэщ. Ахэр къэсащ епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм - адыгэ хы Iуфэр урыс кхъухьхэм яубыдыху. Адыгэ кхъуафэхэм сурэт ятрищIыкIауэ щытащ художник цIэрыIуэ Айвазовскэм: «Шэрджэс кхъуафэхэр» - аращ абы ищIа сурэтым зэреджэр. (Сурэтыр ди зэманым къэсащ).
Адыгэбзэм къыщызэтенащ кхъуафэ (кхъухь) пкъыгъуэхэм зэреджэ псалъэ зыбжанэ: хъурзэ, жьыху, кIарэ, хьэнцэ (кхъуэхьэнцэ), кхъухь натIэ, кхъухь лъэгу, н. къ. КхъуафэкIэ хым техьэ зауэлIхэм хыдзэлIкIэ, абыхэм я пашэм кхъухьыпщкIэ еджэу щытащ.

КЪЭРМОКЪУЭ  Хьэмид.

 

Флотым и адмирал Ушаков Фёдор (1745 - 1817 гъгъ.)

Контр-адмирал Хужьокъуэ Владимир (1930 гъэ)

Контр-адмирал Тхьэгъэпс Мэжид (1933 гъэ)

1. Адыгэ

Адыгэ кхъуафэхэм цIыхуищэм щIигъу ихуэу щытащ. Адыгэ кхъуафэхэр лъэгубгъуэт, псынщIэрыкIуэт, фэ тебзати, гъущэ зэпытт, я пэм псэущхьэ гуэрым (псалъэм папщIэ, ажэм) и сурэт тетт, псыр зэрыщIатхъу хьэнцэхэр Iэрыхуэт, руль яIэт, жьыху зэпэплIими ящхьэщытт. «Пасэрей алыджхэр адыгэ кхъуафэхэм КамарэкIэ еджэу щытащ», - итхащ Мариньи. Абы зэрыжиIэмкIэ, «псыр хьэнцэкIэ щыщIатхъум деж макъкIэ дожьу: зым къыхедзэ, адрейм абы къыхидза «арирашэ» псалъэр япхъуатэ, абы хьэнцэр дыщIадз».

2. Алыдж

Пасэрей алыдж (грек) хыдзэлIхэм я биремэр (кхъухь) жьыхукIи хьэнцэкIи зэрагъакIуэу щытащ. Кхъухьым зауэлIищэм нэс йохуэ, джатэкIэ, шабзэкIэ зэщIэузэдауэ; зэуакIуэ щежьэкIэ, алыдж кхъухьхэм, натIэкIэ еуэурэ, хамэ кхъухьхэр хым щIрагъэлъафэу щытащ.

3. Ассирий

Ассирийхэмрэ (хьэмшэрийхэр) финикийхэмрэ я хыдзэлIхэр зэрыса кхъухь - илъэс минищ - минищрэ щитхурэ и пэкIэ; метр 25 - 30 и кIыхьагъащ, жьыху итакъым, псыр хьэнцэкIэ щIатхъуу щытащ.

4. Викинг

Викингхэм (пасэрей скандинавхэм) я кхъухь. Апхуэдэ кхъухьхэмкIэ хым техьэурэ, викингхэм гъуэгуанэшхуэ зэпачыфу щытащ, ахэращ Исландиеми Гренландиеми япэу нэсар. Абы къыщынакъым: Колумб и пэ ищри, викингхэр Америкэми нэсауэ щытащ. Илъэс щитхум щIигъукIэ (курыт лIэщIыгъуэхэм) хым и тепщэу щытащ викингхэр (урысхэр варягкIэ зэджэхэр), ар зи фIыгъэр я кхъухь псынщIагъуэхэращ, ахэр жьыхукIи хьэнцэкIи зекIуэу щытащ.

5. Венецие

Венецием и сатуущIэ кхъухь - курыт лIэщIыгъуэхэм; кхъухь пкъоуэ тIурэ жьыхурэ итащ, и зекIуапIэр хы Iуфэхэрат. Кхъухьым метр 30-м нэс и кIыхьагъащ, и бгъуагъыр - метри 8. Венецием и сатуущIэ кхъухьхэр Кавказми къэсу щытащ.

6. Джэнуез

Джэнуез (Генуя) сатуущIэ кхъухь (XVII лIэщIыгъуэ). Хы Iуфэм Iутурэ зекIуэу щыта кхъухьщ, хы Iуфэм Iуса къалэхэм сату дащIын щхьэкIэ. Джэнуез сатуущIэхэр хы ФIыцIэми къытехьэрейуэ щытащ, Кавказым ис, Кърым тIуалэм тес лъэпкъхэм сату дащIурэ. Джэнуез сатуущIэхэм адыгэ хэкум сату щащI къалэ цIыкIу зыбжанэ къращIыхьауэ щытащ.

7. Инджылыз

Пасэрей инджылыз кхъухь (курыт лIэщIыгъуэхэм). Инджылыз сатуущIэхэрщ нэхъ къэзыгъэсэбэпу щытар; зэрызекIуэр жьыхукIэт. Хым хуэщIауэ, гъуэгуанэ жыжьэ уритехьэ хъууэ щытащ.

8. Китай

Пасэрей китай кхъухь, джонкэкIэ еджэу. ЩIэныгъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, джонкэхэр къызэрежьэрэ илъэс мин зытхухым щIигъуащ. Хым техьэурэ, гъуэгуанэ кIыхь дыдэ зэпачыфу щытащ китай джонкэхэм. Хым щызекIуэным ахэр апхуэдизкIэ хуэщIати, зэрызахъуэжа щIагъуэ щымыIэу ди зэманым къэсащ. Китайм ноби ущрохьэлIэ джонкэ лIэужьыгъуэ 300-м нэсым. ЦIыху мин зэрыхуэ пасэрей кхъухь - джонкэ яIащ китайхэм.

9. Урыс

Пасэрей урыс кхъухь (ладья). Апхуэдэ кхъухькIэ урысхэр (къуэкIыпIэ славянкIэ зэджэхэр) хы ФIыцIэми Хыщхъуэми (Средиземнэ хым) техьэфу щытащ (Киев и дзэпщ Олег 907 гъэм Константинополь кIуэгъащ, хы ФIыцIэм зэпрыкIри). Игорь дзэпщым и зэманым урыс кхъухь (ладья) щитхум щIигъу тетащ хым. Зы ладьям зауэлI 40 ихуэрт, жьыхукIи хьэнцэкIи зекIуэрт.

10. Урым

Пасэрей урым хыдзэлIхэм я кхъухь, триремэкIэ еджэу щытауэ. ЖьыхукIи хьэнцэкIи зекIуэу, метр 45-рэ и кIыхьагъыу, IэщэкIэ зэщIэузэда хыдзэлI куэд ихуэу щытащ; псыр хьэнцэкIэ щIэзытхъу цIыху куэд исти, псынщIэ дыдэу зекIуэрт, натIэкIэ еуэурэ, хамэ кхъухьхэр псым щIрагъэлъафэрт е хыдзэлIхэр зэригуэрти, яубыдырт. Триремэм нэхъ кхъухь шынагъуэ хым тетакъым пасэрей урымхэм я зэманым.

11. Мысыр

Пасэрей Мысырым (Египетым) и хыдзэлIхэр зэуакIуэ зэрежьэу щыта кхъухь - илъэс 3200-рэ хуэдиз и пэкIэ. ШабзэкIэ зэщIэузэда хыдзэлIищэм нэблагъэ хым техьэ хъууэ щытащ абыкIэ; хьэнцэхэм нэмыщI, жьыхуи итащ; метр 30 - 40 и кIыхьагъащ.

12. Финикий

Финикийхэм я кхъухь, метр 30-м нэс и кIыхьагъащ, хыдзэлIхэм нэмыщI, псыр хьэнцэкIэ щIэзытхъу цIыху куэд исащ. Финикий кхъухьхэмрэ хыдзэлIхэмрэ нэхъ шынагъуэ хым тетакъым пасэ зэманым; нэгъуэщI къэралхэм ахэр пщIэкIэ къащтэурэ зэуакIуэ ягъакIуэу щытащ.

13. Франджы

Франджы сатуущIэ кхъухь (курыт лIэщIыгъуэхэм). Тонн 200-м щIигъу ихуэу, гъуэгуанэ жыжьэ зэпичыфу щытащ; зэрызекIуэр жьыхукIэт. СатуущIэхэм нэмыщI, зекIуэ ежьэ пасэрей зауэлIхэм (жорзехьэхэм) къагъэсэбэпу щытащ.

14. Этруск

Этрускхэм (пасэрей италийхэм) я кхъухь, илъэс миних и ныбжьщ. Жьыху итащ, хьэнцэкIи зэрагъакIуэу щытащ; кхъухь натIэр лъагэщ, езыр бгъуэщ, хыдзэлI куэд ихуэу щытащ. Хыщхъуэм техьэурэ, этрускхэм гъуэгуанэ жыжьэ зэпачыфу щытащ апхуэдэ кхъухьхэмкIэ.

Поделиться: