Адыгэ пшынауэ Iэзэр фигу къэдгъэкIыжу фи пащхьэ итлъхьэ тхыгъэр къитхыжащ ди литературэмрэ щэнхабзэмрэ псэемыблэжу илъэс куэдкIэ яхуэлэжьа КIурашын БетIал 1996 гъэм къыдигъэкIа «Гъуазэ» тхылъым.
Дэтхэнэ зы лъэпкъми, ар хэтми кърипцIыхуу,
езым и лъэпкъ фащэ зэриIэжым ещхьыркъабзэу,
иIэжщ и уэрэди, и пшыналъи. Ахэр къэзыгъэщI, музыкэр зи
IэдакъэщIэкI композиторхэм, пшыналъэхэр, макъамэ гуакIуэхэр зи Iэпэгъу
музыкантхэм, уэрэдхэр жьгъырууэ зыгъэIу уэрэджыIакIуэхэм зы цIыху гъащIэкъым, дэ къызэрытфIэщIымкIэ, яIэр – гъащIитI мэхъу. Зыр
иухми, адрейр ух зимыIэщ. Апхуэдэ насып зи натIэ
хъуахэм ящыщщ адыгэ пшынауэ цIэрыIуэ Къашыргъэ КIурацэ. Ар псэунущ адыгэр псэуху.
Къашыргъэ КIурацэ и автобиографиеу тIу хэлъщ архивым. Япэр 1951 гъэм сентябрым и 10-м ятхащ, адрейр щатхар теткъым. Япэм итщ ди пшынауэр 1899 гъэм январым и 3-м къалъхуауэ, етIуанэм – 1901 гъэм. Тамбий Исмэхьил ипхъу КIурацэ зыхалъхуар музыкальнэ Iэмэпсымэ зэрымылъа мэкъумэшыщIэ унагъуэщ. КIурацэ илъэсибгъу щыхъум пшынэуэкIэ зрегъащIэ. Куэд дэмыкIыу хъыджэбз гурыхуэ цIыкIур пшынауэ Iэзэ мэхъу, щIэхыу къожэпхъри унагъуэ йохьэ. 1929 гъэм колхозым хохьэ. А гъэ дыдэм къызэIуахауэ щыта радиостудием ирагъэблагъэри, пшынауэу щолажьэ. Архивым хэлъ справкэхэм ящыщ зым зэритымкIэ, Къашыргъэ КIурацэ 1929 гъэм и сентябрым къыщыщIэдзауэ 1933 гъэр иухыхукIэ Радиоцентрым пшынауэу щылэжьащ. Абы иужькIэ 1934 гъэм Уэрэдхэмрэ къафэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал ансамблым пшынауэу икIи къэфакIуэу хэтащ.
Къашыргъэ КIурацэ школ щIэсащ, еджащ жиIэу апхуэдэ щыхьэт тхылъ
диIэкъым, ауэ езым и гурыгъуазэкIэ, и губзыгъагъэкIэ зригъэгъуэтыжауэ
щIэныгъэ бгъэдэлът: урысыбзэкIи адыгэбзэкIи тхэфырт икIи къеджэфырт.
Тхэф-къеджэфым къыщымынэу, усэ, музыкэ хьэлэмэтхэр зэхилъхьэрт.
Зэрынэрылъагъущи, талант зыбгъэдэлъхэр езыхэр цIыху Iущхэщ, гурыхуэщ. Езым я гурыхуагъэрэ я IущагъэкIэ я гъуэгури, гугъуехь пылъми,
нэхуу яубзыхужыф. Къашыргъэ КIурацэ и гъащIэ гъуэгуанэр езым иубзыхужат. Ар нэхут икIи хуитт.
Нэхут и гуращэ дахэхэмкIэ. Хуитт и IэщIагъэмкIэ цIыхупсэр зэригъэщIэращIэм, цIыхубэм дэрэжэгъуэ зэрахилъхьэм къыхэкIкIэ. Арат
абы и гъащIэ гъуэгуанэм нэхъ насыпышхуэу къыщилъытэри. Адыгэ пшынауэшхуэм, и лэжьыгъэм гурэ псэкIэ зэрыбгъэдэтым къыдэкIуэу, зыкъыдигъахуэурэ лъэпкъ музыкальнэ культурэр иджырт, цIыхухэм яхэтт, щIалэгъуалэм яIущIэрт, яхэпсэлъыхьырт. Къашыргъэ КIурацэ ди къэралыгъуэ иным и щIыпIэ куэдым ансамблым щIыгъуу щыIащ. Абыхэм
ящыщ зыщ мыри… Новосибирск къалэшхуэм дэтщ оперэмрэ балетымкIэ театр лъэщ. Абы и сценэ абрагъуэм ди ансамблым зыкъыщигъэлъагъуэрт. Ар игу къигъэкIыжу Къашыргъэ КIурацэ итхыжыгъащ:
«Чэзур ди лъэпкъ музыкальнэ Iэмэпсымэхэм – триом къылъысат.
Бжьамийр и макъ къызэрихькIэ мэзу, абы нехьэкъехуэрэ жыпIэну пшынэр дожьу, ар къыддиIыгъыу, бэрэбанэми щабэу, дахэу зыкъыддещI.
Лирическэ макъамэ дгъэIум къыхэтэджыкIыу ди нэгум къыщIыхьэрт
нэр щыджылу узэзымыгъэплъ чэщей щыкъу къабзэ дыдэм ещхьыфэу
къащхъуэ, ди Кавказ къуршыщхьэ уэс чэсейхэмрэ гъатхэ щхъуантIагъэм
щIигъэнауэ налкъуту лыд дыщалъхуауэ ди Хэку ди Къэбэрдейм и губгъуэ абрагъуэхэмрэ я образхэр. Гур апхуэдизкIэ хохъуэ, апхуэдизкIэ щыз
мэхъури, дамэ къытекIауэ лъэтэным хуэдэу къоуэ. Пшынэми апхуэдизкIэ
сахуеуащэрэт жызоIэ, концертым кърихьэлIауэ залым щIэс цIыху псоми,
си гум и къеуэкIэр зэхахын хуэдэу. Абы къизгъэкI пшыналъэхэр Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м щыпсэу гуащIэрыпсэу псоми къабгъэдэкI сэламу
Сыбыр псышхуэм и Iуфэм деж щыт къалэ хьэлэмэтыщэм щыпсэухэм
гуапэу есхыж къысфIэщIырт».
Къашыргъэ КIурацэ и пшыналъэ сэлам гуапэр ди Хэку зэрамыщIэм и щIыпIэ куэдым нэсащ, абы щыпсэу цIыху куэдым ялъэIэсащ. Ди Хэкум и мызакъуэу, ди ансамблым мы дунейр къызэхикIухьащ, дыгъэм и къуэкIыпIэм щегъэжьауэ и къухьэпIэм нэс, хым мыдрыщIкIи хым адрыщIкIи щыIэ къэралыгъуэ куэдым щыIащ, ди лъэпкъ искусствэм щыгъуазэ ищIащ. Ауэ, псом хуэмыдэу, ар зыхуэлажьэри зыхуэпсэури ди республикэм и цIыхухэрат.
Ди ансамблым теухуауэ тхыгъэ куэди материал зэмылIэужьыгъуэ Iэджи щыIэщ, ауэ Къашыргъэ КIурацэ теухуауэ щыIэр мащIэ дыдэщ. Псом хуэмыдэу къыхэгъэщхьэхукIауэ тепсэлъыхьын хуейщ Москва 1961 гъэм «Советский композитор» тхылъ тедзапIэм «Народнэ уэрэджыIакIуэхэмрэ музыкантхэмрэ» псалъащхьэм щIэту Къашыргъэ КIурацэ теухуауэ къыщыдэкIа тхылъ цIыкIум. Ар зи IэдакъэщIэкIыр илъэс куэдкIэ ди музыкальнэ культурэм зегъэужьыным хэлэжьыхьа композитор Трувор Карлович Шейблерщ. Трувор Карлович «Къашыргъэ КIурацэ» зыфIищауэ итха очеркым узыIэпишэу укъоджэ. Ар адыгэ пшынауэшхуэм и творчествэр фIыуэ зэпкърыхауэ бзэ къабзэкIэ, бзэ дахэкIэ хьэлэмэту тхыжа фэеплъ лъэщщ. ГуфIэгъуэм ди гур зэщIищтат радиом и фондым хэлъу Щоджэн Хьэбас итха очеркыр къыщыдгъуэтыжам. Абы щыхъума хъуащ КIурацэ и псалъэхэр. Дэтхэнэ зыми и хъуэпсапIэщ цIыхум я гум фIыкIэ къинэныр. Ар фэеплъу щыIэм я нэхъ фэеплъ лъэщщ. Апхуэдэ фэеплъ мыкIуэдыжын къызэринэкIыу мы дунеишхуэм тетащ Къашыргъэ КIурацэ.
«Къафэ», «Удж», «Ислъэмей», нэгъуэщI макъамэ зэмылIэужьыгъуэу
Къашыргъэ КIурацэ и пшынэм къригъэкIыу 23-м я цIэ къэрал архивым,
31-рэ радиом и архивым пленкэм тратхауэ хэлъщ. Езым уэрэду итхауэ къэрал архивым 13, радиом ейм 12 хэлъщ. Абы къищынэмыщIауэ, япэ
дыдэу «Къэбэрдей вальс» зытхари Къашыргъэ КIурацэщ».
