БахъэрызекIуэм и махуэ

   Франджым и Лион къалэм блэж Сонэ псым 1783 гъэм бадзэуэгъуэм и 15-м, тхыдэм щыяпэ дыдэу, бахъэрызекIуэ кхъуафэ траутIыпщхьауэ щытащ.

   Зыми емыщхь кхъухь цIыкIур къэзыгупсысауэ зи IэрыкIыу къалъытэр Франджым XVIII лIэщIыгъуэм щыпсэуа маркиз, топыдзэм и офицер, инженер IэщIагъэм езыр-езыру зыхуезыгъэсэжа Клод Франсуа Дороте де Жоффруа д'Аббэщ.

   1783 гъэм бадзэуэгъуэм и 15-м Лион къалэм пэгъунэгъуу щежэх Сонэ псым, къызэрыхэдгъэщауэ, абы и жэрдэмкIэ, траутIыпщхьат дунейм щыяпэ бахъэрызекIуэ кхъухьыр, нэхъ тэмэму жытIэмэ, пироскафыр (алыджыбзэщ, «пир» - мафIэ, «скафос» - кхъухь).

   Тонни 182-рэ зи хьэлъагъ кхъуафэр и пIэ изыгъэкIын хуейуэ IэщIагъэлIым къигупсысар захуабзэу лъэгум траукъуэдия, цилиндр закъуэ фIэкIа зыпкърымылъ, бахъэкIэ лажьэ Iэмэпсымэ «уэндэгъурт». Зэрызэхэгъэувам и гугъу тщIымэ, пхъэкIэ зэщIэIулIа ухуэныгъэу зызыгъэкIэрахъуэм, къэзыгъэзэж щIыкIэу, кърихуэкI пкъыгъуэм (поршень) къухьым и бгъуитIымкIи щхьэл щIыкIэу щыкIэрэгъэбыдыхьа шэрхъышхуитIыр ирихужьэу, абыхэм я хьэнцэхэмкIэ псыр зэращIригъэтхъурт.

   Дэфтэрхэм къазэрыхэщыжымкIэ, пироскафыр псым и жапIэм пэщIагъэувэу щрахужьэм, кърикIуэнур зыфIэгъэщIэгъуэн куэд къызэхуэсат. АрщхьэкIэ, метр 365-рэ фIэкIа зымыкIуа кхъуафэм псыIум зыкIэригъэзэгъэжын хуей хъуащ - бахъэрылажьэ Iэмэпсымэу къезыхуэкIым езы къухьыр, къыпхуэмыцIыхужын хуэдизу, зэпкъриудыныщIати.

   Ар зигу щIыхьа маркизым и къэпщытэныгъэхэм адэкIэ пищэжыфатэкъым, Iэмэпсымэ телъыджэу къигупсысар зэрыригъэфIэкIуэн мылъкурэ ахъшэрэ къэралым и унафэщIхэми, хьэрычэтыщIэхэми къызэрырамытам къыхэкIыу.

   АрщхьэкIэ, гъащIэр и пIэ иткъым. БахъэрызекIуэ кхъуафэхэр ящIын абы щхьэкIи къагъэнакъым. Маркизым кърихьэжьа Iуэхум нэгъуэщIхэм пащащ. Пэжщ, а щIыкIэм тету иужькIэ къэунэхуахэри зищIысыр къызыгурымыIуэхэри щыIащ, уеблэмэ апхуэдэхэр нэхъыбэт, къадэзыIыгъхэм нэхърэ.

 Я нэхъыбэм ягу ирихьыртэкъым бахъэрызекIуэ-мафIэрызекIуэхэм Iугъуэ куэд дыдэ къызэрызыхаутIыпщыкIыр. Iуэхум хэзыщIыкIыу зыкъэзылъытэж гуэрхэми жаIэрт, кхъуафэ лIэужьыгъуэщIэхэр, псыхэмрэ хыжьеймхэрэ къинэмыщIа, тенджызи хышхуи темыхьэфыну.

   АрщхьэкIэ, ищхьэкIи зэрыщыжытIащи, гъащIэр ипэкIэ мэкIуатэ. Ауэрэ здекIуэкIым, 1816 гъэм къыщегъэжьауэ Европэм бахъэрызекIуэ кхъуафэхэм пIалъэ пыухыкIам тету къыщакIухьу щIадзат. Апхуэдэу Германием а щIыкIэм тету щаухуа кхъухь цIыкIухэри псы ежэххэу Рейнрэ Шпреерэ траутIыпщхьат.

   «ХыдзэлI нэсу» зыкъэзылъытэжхэм бахъэрызекIуэ кхъуафэхэм яхуэфащэ гулъытэ хуащIу щыщIадзар ящыщ зыбжанэм Атлантикэ хышхуэр и бгъуапIэмкIэ, къащыщI щымыIэу, зэпрагъэупщIа иужькIэщ.

   Хым тет кхъуафэхэм я лъэхъэнэщIэм и щIэдзапIэу къалъытэр 1838 гъэращ. Абы щыгъуэщ «Сириус» кхъухьым жэщ-махуэ 18-рэ сыхьэти 10-м къриубыдэу Атлантикэр щызэпиупщIауэ щытыгъар.    

   Ауэ, бахъэрызекIуэхэм чэтэн жьыхьхъэр (парусхэр) иджыри куэдрэ дыщIагъуащ, «кхъухь лIэужьыгъуэщIэр зыгъэлажьэ хьэкур е зэIохьэ, е абы ирадзэ фIамыщIым псы макIуэ» жаIэрти.