ЦIыху щэджащэ

Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ тхакIуэ IутIыж Борисрэ филологие щIэныгъэхэмкIэ доктор БакIуу Хъанджэрийрэ зэныбжьэгъугъэ гуапэ я кум дэлъу илъэс куэдкIэ къызэдэгъуэгурыкIуащ. БакIум тхакIуэ щэджащэм теухуа и гукъэкIыжхэм фыщыдогъэгъуазэ.

IутIыж Борис къытхэтыжкъым нобэ, ауэ абы ди лъэпкъ щэнхабзэм хуилэжьар зэман нэхъыбэ дэкIыху хъунущ нэхъ IупщI, игъуэтынущ пщIэшхуэ. Есенин зэрыжиIауэ, «цIыхум и щэджащагъыр къыщыпщIэфынур жыжьэу укъыщеплъмэщ». Дэри, ар фIыуэ зыцIыхуу, илъэс куэдкIэ зи ныбжьэгъуу щытахэми, зэзэмызэ хуэзахэми, тхылъеджэхэми нэгъэсауэ къыдгурыIуащэу къыщIэкIынукъым IутIыж Борис адыгэбзэм, литературэм, жылагъуэ Iуэхум, щэнхабзэ псом хэлъхьэныгъэ гъуэзэ­джэу хуищIам и инагъыр. ЗэманращIуэху псоми я уасэр зыгъэувыр. Сэ си фIэщ мэхъу IутIыж Борис адыгэ литературэм и лъагапIэ ин дыдэхэм зэрыдэкIар. Ар псэемыблэжу усэным, тхэным, драматургием хуэлэжьа къудейкъым, атIэ ар абы хуэпщылIащ илъэс 50-м нэблагъэкIэ.

Сэ Борис 2964 гъэ лъандэрэ си ныбжьэгъу пэжу щытащ, дызэдеджащ, зэдэдгуэшащ ерыскъыи, псалъэ дахи, гуауи, гуфIэгъуи, илъэс куэдкIэ дызэпэIэщIэу щытами. А зэманхэми Къэрэшей-Шэрджэсым сыкъикIыурэ сыкъакIуэрт зыгъэпсэхугъуэ махуэшхуэхэм, щэбэт-тхьэмахуэхэм. Сыкъэсмэ, зэи Борис и унэм сыщылъыхъуэртэкъым. СщIэрт а махуэхэми лэжьапIэм жэщыбг хъуху зэрыщIэсыр. Дачэ тIэкIу щIиIари Борис зыщигъэпсэхуну аратэкъым, атIэ абдежи пкIыгъэм щелэжьырт, гъущIыр иупIэщIурэ образ телъы­джэхэр дунейм къытри­гъэхьэрт. ЩыIэщ цIыху, зэрылажьэм нэхърэ санаторэм нэхъыбэрэ щыIэу. Борис лэжьыгъэм пэрызыгъэкIыфу щыIар сымаджэщ закъуэращ. Лэжьыгъэм зыкъомкIэ и гъащIэм хупичами, абы къритырт гукъыдэж, насып. ИщIэрт гугъу зыщIригъэхьыр и бынхэр, и къуажэр, адыгэ лъэпкъыр зэрыарар.

IутIыж Борис щIалэ дыдэу зыIэпишащ усэ тхыным, сурэт щIыным. Нэхъ иужьыIуэкIэ зритащ прозэми драматур­гиеми. Куэд зымыгъэва, гъащIэм фIыуэ хэзымыщIыкI цIыхум пьесэ тхыным зрипщыт хабзэкъым. Абы нэхъ жанр гугъуи щыIэкъым. АтIэ Борис литературэм и жыпхъэ нэхъ гугъум пашэ щыхъуащ.

IутIыжым итхащ комедие, трагедие, драмэ зыбжанэ. Ди литературэм къыхигъэхьащ щIэуэ комедие лIэужьыгъуэ куэд, гушыIэм, ауаным, водевилым, музыкэм егъэщIылIауэ. Апхуэдэу щытми, Борис и усэхэр, и прозэр зыкIи нэхъ лъахъшэкъым. Иджыри зы Iуэхугъуэ щIэуэ къыхишащ абы адыгэ литературэм. IутIыжым и творчествэм зэгъусэу эпос, лирикэ, драмэ лъэпкъыгъуэхэр щызэхошыпсыхь. Зыр адрейм пыщIауэ къыщокIуэ усэри прозэри.

Сэ куэд схужыIэнущ IутIыж Борис и творчествэм теухуауэ, ауэ сфIэигъуэщ езым и образыр, и цIыхугъэр, и гушыIэ дахэр ди нэгу къыщIэзыгъэхьэжын гукъэкIыж гуэрхэм сыкъытеувыIэмэ. ИщхьэкIэ зэрыщыжысIащи, IутIыж Борис щIа­лэ дыдэу дихьэхащ усэ тхынымрэ сурэт щIынымрэ. Университетым дыщеджэу ныбжьэгъу къысхуэхъуахэт Ныр Абдулчэрим, IутIыж Борис, Кумыщ Абдул, ПщыукI Нурхьэлий, Бещтокъуэ Хьэбас (ар иужькIэ МГУ-м кIуэжащ), ХьэфIыцIэ Мухьэмэд, Гъэунэ Борис, Къып Мухьэмэд, Гъут Iэдэм, Анзор Мухьэмэд, Джэрыджэ Арсен, Абдокъуэ Iэуес, Ацкъан Руслан сымэ. Абыхэм усэ зымытх сэр фIэкIа яхэттэкъыми, «тегушхуэгъуафIэ» сащIауэ псори я усэ, рассказ сытхэм къысхуеджэрт. Сэри «Белинскэм» и ролым сихьауэ, абыхэм къайхъулIари зыхунэмысахэри жысIэрт. Зэрыфлъагъущи, зи цIэ къитIуахэм ди литературэр зэрыгушхуэн тхакIуэхэр къахэкIащ. Къып Мухьэмэд, сурэтыщI Iэзэ хъуами, а зэманым дихьэхырт усыгъэм. Мы щIалэ гупыр адыгэ псалъэм итхьэкъуат, лъэпкъ гупсысэм иIыгът, зэджэ программэм къыдэкIуэу, нэIуасэ зыхуащIырт дунейпсо литературэм и классикхэм, Кавказым и лирикхэм я усыгъэхэм. А зэманым щIэщыгъуэу тхэр Гамзатов Расул, Кулиев Къайсын, КIыщокъуэ Алим, Кугультинов Давид сымэт. Езы щIалэхэми я лъагъуэ хашырт, я тхэкIэр яубзыхурт.

Си гъащIэ псом гушыIэр зыхэслъхьэ щыIэкъым, арагъэнщ IутIыж Борис итххэм, жиIэхэм зэуэ гу щIылъыстар, абы нэхъ пэшэгъу сыхуэхъумэ сфIэфI щIэхъуар. ЩIалэхэр усэ къысхуеджэрт пщыхьэщхьэр хэкIуэтэху. Зэзэмызи я макъым сыщIэдэIуурэ сыщытежеикIи къэхъурт. Апхуэдэ «усыгъэм и сеанс» гуэрым IутIыжыр IэфракIэкIэ къызэуIури, мыр къызиутIыпщащ: «Жеиным зыдебгъэхьэхмэ, Белинскэ сщIэркъым, Писарев къыпхэкIынкъым». Ар къыбжаIауэ ужеижынт.

ГушыIэкIэ узэдащ IутIыж Борис и комедиехэр, ауэ абыхэм уатепсэлъыхьын щхьэкIэ газет статья щызогъэтри, тхылъ щхьэхуэ хурикъун-хуримыкъунщ. Борис и гъащIэ псом и Iэпэгъуу щытащ гушыIэ щабэр. Езым ущытхъумэ, псалъэм кIыхь зригъэщIыртэкъым, къепсалъэр гушыIэ дахэкIэ къигъэувыIэрт.

IутIыж Борис щыпсэум гулъытэ хуащIащ и творчествэм, и гуащIэм, ауэ щытхъу лей лъысакъым. Iуэху илэжьыр зэрыин дыдэр езыми нэгъэсауэ ищIагъэнкъым, дэри и IэдакъэщIэкI псори къэтхутакъым. Борис цIыху куэдым я гур ихъумащ, фIыщIэ очерк яхуитхащ Iэджэм. И публицистикэм къыщиIэтащ адыгэм теухуауэ дызыгъэпIейтей Iуэхугъуэ куэд дыдэ. Ди бзэм, литературэм, театрым, жылагъуэм я къэкIуэнум тегузэвыхьу ихьащ и гъащIэр. НасыпыфIэу дунейм тетащ а цIыху щэджащэр, фIыуэ илъагъу Iуэхухэм елэжьащ, иухуащ унагъуэ дахэ, иIащ ныбжьэгъуфIхэр.

IутIыж Борис ди щэнхабзэм, адыгэ лъэпкъым къыхуи­гъэна лъэужьыр къэгъэ­сэбэпыпхъэщ щIэблэр гъэсэн IуэхухэмкIэ, ар сэбэпышхуэ хъунущ езыр зыхуэлэжьа адыгэ лъэпкъым зиужьынымкIэ. Псом япэрауэ, тхакIуэм и цIэр цIыхубэм ящымыгъупщэжын щIын хуейщ. Абы ар къилэжьащ и гуащIэмкIэ, и псэ хьэлэлымкIэ, и гуращэ дахэхэмкIэ.