Зытетхы­хьыр езым псэкIэ игъэву

Брай Адэлбий 1937 гъэм Щхьэлыкъуэ жылэм къыщалъхуащ. Къуажэ школыр хъарзынэу къиуха нэужь, ар 1954 гъэм щIэтIысхьащ Налшык дэт пединститутым. ЕджапIэм щыщIэсхэм щыгъуэ абы и усэхэр печатым къытехуэу хуежьат. Езыр щIалэ жант, хэлъэт зиIэти, еджэнри тхэнри дэгъуэу зэдихьырт. Университетыр къыщиуха 1959 гъэм Адэлбий и усэ хъарзынэхэмкIэ куэдым фIыуэ къацIыхуат. АтIэми, ар нэхъри цIэрыIуэ щыхъуар «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм щыщылэжьа лъэхъэнэрщ. Брайр нэгъуэщIхэм я Iэрытхыу тхылъ тедзапIэм кърахьэлIэхэм я редактор къудейтэкъым - щIэныгъэфIи зыбгъэдэлъ, зи Iэзагъэми хэхъуэ зэпыт щIалэм езыми зиузэщIырт, и усэхэри сабийхэм яхуитх рассказхэри нэхъыбэрэ къытрадзэ хъуат. Абыхэм щытхъу псалъэхэр къыхужаIэрт. Ауэрэ дунейм къытехьащ и усэхэр щызэхуэхьэса и япэ тхылъыр («Щхьэгъубжэ нэху», 1963 гъэ). Критикхэри и тхакIуэгъухэри гуапэу зыIущIа а тхылъым куэд дэмыкIыу къыкIэлъыкIуащ Брайм сабийхэм яхуитха рассказхэр зэрытыр («Чэфыщрэ Щэуейрэ», 1966 гъэ). ИтIанэ, кIэщIу зым и ужь адрейр иту, 1975 - 1976 гъэхэм къыдигъэкIащ «СынокIуэ уи деж», «ХъуэпсапIэ» усэ тхылъхэр, прозэ тхыгъэхэр зэрыт «Пшапэ уэзджынэхэр» зи фIэщыгъэцIэ тхылъыр (1980 гъэ). Брайм адыгэ литературэм хуищIа хэлъхьэныгъэм папщIэ и цIэр лъэпкъ щэнхабзэм къыхэнащ.

«Адэлбийрэ сэрэ дызэкъуажэгъу пэтми, гъунэгъуу дыщы­зэ­рыцIыхуар университетыр къэзухыу лэжьэн щIэздза нэужьщ. Ауэ школым сыщыщIэсми куэдрэ абы и цIэ зэхэсхат, фIыуэ зэреджэм папщIэ щытхъу хужаIэу. ЕпщIанэ классыр къиу­ха нэужь, ар занщIэу институт зэрыщIэтIысхьэфам егъэджакIуэхэр иригушхуэу, иригуфIэу тепсэлъыхьырт, - къыхощыж Мэзыхьэ Борис и гукъэкIыж тхыгъэм. - Лэжьэн щыщIэздза япэ махуэ дыдэхэм сэ сахэхуащ адыгэ щIалэ гуп дыгъэл, я гугъэр лъагэрэ я гуащIэр мафIэу жьэражьэу, езыхэм япэ лъэбакъуэхэр литературэм хачэу, тегушхуауэ, яхузэфIэкIынур зыхуэдизыр ящIэжу. Псом япэу ахэр КхъуэIуфэ Хьэчим, Къэжэр Петр, Къэрмокъуэ Хьэмид, Брай Адэлбий сымэт. Адэлбий ныбжьэгъу гъунэгъу зэрысхуэхъуар дызэрызэ­къуажэгъуми ди анэхэр зэрыгъэныбжьэгъуу зэрыщытами къыхэ­кIауэ къыщIэкIынт.

Псом япэри, нэхъыщхьэри Брай Адэлбий зэрыусакIуэрт. Апхуэдэу тхылъ пIащэ куэди къыдигъэкIакъым абы, ауэ и дэтхэнэ усэри гум дыхьэу, псэм къищтэу итхащ. Итхащ зытетхы­хьыр езым псэкIэ игъэву. Арагъэнщ Адэлбий «адыгэ ЕсенинкIэ» де­джэу щIыщытар. Ар псалъэ егъэлеяуэ зыми къыщремыхъу - «Щхьэгъубжэ нэху» тхылъ цIыкIум ихуа усэхэр адыгэ поэзием, адыгэ лирикэм зэи къыхэмыхьахэм ящыщщ, абы и дыщэ гъэтIылъыгъэщ. А тхылъ пIащIэ цIыкIур тхылъ Iув нэд куэдым япоув.

Апхуэдэу дигу къинэжащ «СынокIуэ уи деж» (1975 гъ.), «Пшапэ уэзджынэхэр» (1980 гъ.) тхылъхэри.

Хамэ къэралхэм щыпсэу адыгэ усакIуэхэм я тхыгъэхэр ди щIэджыкIакIуэхэм я деж нэхьэсыным сытым хуэдэу хэлIы­фIыхьат Адэлбий! Сабийхэм яхуитха рассказхэр-щэ? Ныбжьы­щIэхэм я психологиер зыхищIэу, я дуней тетыкIэр къыгурыIуэу итха сабий рассказ кIэщIхэр школ учебникхэм ихуахэщ. Иужь илъэсхэм - «Нур» журналым щыщылэжьам - апхуэдэ тхыгъэ куэд Адэлбий и Iэпэ къыщIэкIащ.

Апхуэдэт и Iэужь псори. Адэлбий IэхъуэгъуэтегъэкI лэжьэкIэ жыхуаIэр ищIэртэкъым, зыщIидза Iуэхур тэмэму и кIэм ни­гъэсырт - ар усэу щрет е газетым традзэ сурэтым щIатхэ сатыр зыбжанэ ирехъу. Ар си нэгу щIэкIащ «Ленин гъуэгу» - «Адыгэ псалъэ» газетым дыщызэдэлэжьа илъэс куэдым корреспонденту къудамэм щыщIэсами жэуап зыхь секретарым и къуэдзэу щыщытами. Iуэху тынштэкъым тхыгъэхэр газет напэхэм дахэу, щыуагъэншэу игъэзэгъэнри. Псом хуэмыдэу сатыр къэс бдзапцIэ гъэткIуауэ линотипкIэ къащыпу щыщыта зэманым. Мы лэжьыгъэр техническэу къызыфIэщIыр щоуэ - абы елъытащ напэкIуэцIхэм я дахагъэр, нэхъыщхьэрщи, тхыгъэхэм я зэхэгъэувэкIэм къыбжаIэ гу нэхъ зылъытапхъэр. Жэуаплыны­гъэшхуэ зыпылъ а IэнатIэр илъэс куэдкIэ Адэлбий ирихьэкIащ, къыщыщIэхуэ щымыIэу.

ЦIыху Iейр усакIуэфI хъуркъым, жаIэ. А псалъэхэр Адэлбий деж щынэрылъагъут. Гу пцIанэт. Хьэлэлт. Зы тIэкIури и гум ежалIэрт. Ауэ щIэхыу теужырт. Ныбжьэгъум щхьэкIэ имыщIэн щыIэтэкъым. Зыгуэрым дэIэпыкъун, и сэбэп иригъэкIын папщIэ и щхьэ Iуэхур къыщигъанэр мащIэрэтэкъым. Абы и фэтэрыр хьэщIэщым хуэдэт, апхуэдизкIэ цIыху куэд щызэблэкIырти. Зы махуэ-махуитI мыхъуу мазэкIэрэ ар псэупIэ зыхуэхъухэр щы­Iэт. Университетым щIэтIысхьэ дапщэм ядэIэпыкъуа? Сыт хуэдизым я тхыгъэ дуней ялъэгъуа Адэлбий и фIыгъэкIэ? А псори ныб­жьэгъу-жэрэгъум ноби ягу илъщ.

Ныбжьэгъухэм цIэ лей гуэр зрамыт цIыху куэд щыIэкъым. ИIащ Адэлбии апхуэдэ цIэ лей. «Ярэби, АдыгэлI умылъэгъуауэ пIэрэ? АдыгэлI дэнэкIэ щыIэу пIэрэ?» - жаIэу зэупщIыжмэ, зи гугъу ящIыр Адэлбийт. А цIэ лейр абы екIупст. ЕкIупст и цIэ дыдэ Шурэр, Адэлбий литературэцIэмкIэ зэрихъуэкIар, къыщалъхуа махуэм къыфIаща фIэкIа умыщIэну. (ЗэрыжаIэжымкIэ, «адыгэ щIалэ телъыджэм ШурэкIэ дауэ дыноджэн? Нобэ щыщIэдзауэ у-Адэлбийщ» - жиIэу КIурашын БетIал къыфIищат, цIэфIэщ джани къыхуищэхужат).

ФIыуэ илъагъу, фIыуэ къэзылъагъу ныбжьэгъу куэд иIащ Адэлбий, къэзыгъэпэжи къэзымыгъэпэжыщи яхэту. Ауэ езыр а гурыщIэ иным - ныбжьэгъугъэм - псэкIэ хуэпэжу и гъащIэ Iыхьэр ирихьэкIащ».