ЦIыху лъэужьыфIэт

УФ-м и еджапIэ нэхъыщхьэм щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, ­КъБР-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэ­жьакIуэ, филологие щIэныгъэ­хэмкIэ доктор, КъБКъУ-м и профессор, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием и академик, литературэр зэфIэувэным хэлъхьэныгъэ ин хуэзыщIа Iэ­щIагъэлI щыпкъэ, адыгэ еджагъэшхуэ ХьэкIуащэ Андрей Хьэнащхъуэ и къуэр къызэралъху-рэ мы махуэхэм илъэс 95-рэ ирокъу.

Критик Iэзэ, литературэдж Iэ­кIуэлъакIуэ, щIэныгъэлI цIэрыIуэ ХьэкIуащэ Андрей Тэрч щIыналъэм хыхьэ Арыкъ (Борыкъуей) къуажэм 1929 гъэм дыгъэгъазэм и 27-м къыщалъхуащ. 1948 - 1952 гъэхэм ар щеджащ Ленинград ­ дэт къэрал университетым и филологие факультетым. Налшык къигъэзэжа нэужь, Къэбэрдей радиом щыIащ. 1953 гъэм Хьэ­кIуащэм и щIэныгъэм щыхигъэхъуащ Къэбэрдей къэрал пединститутым и аспирантурэм икIи 1955 гъэм ар ехъулIэныгъэкIэ ­къиухащ. Адыгэ литературэм ­къикIуа гъуэгуанэ купщIафIэм ­епха къэхутэныгъэ хьэлэмэтхэр еш имыIэу зэман кIыхькIэ иригъэкIуэкIащ ХьэкIуащэ Андрей. ЩIэныгъэ дунейм пщIэшхуэ щаIащ а къэхутэныгъэ къызэ­ры­мыкIуэхэр еджагъэшхуэм лъабжьэ зыхуищIауэ щыта и кандидат, доктор диссертацэхэм.
1954 гъэм къыщыщIэдзауэ Хьэ­кIуащэ Андрей щылэжьащ Къэ­бэрдей-Балъкъэр къэрал уни­верситетым. Ар щытащ Къэбэрдей-Балъкъэр пединститутым, иужькIэ университетым я егъэджакIуэ нэхъыжьу. ПIалъэ зыбжанэкIэ (1961 - 1968, 1974 - 1976 гъгъ.) лэжьащ КъБКъУ-м и филологие факультетым и деканым     и къуэдзэу, 1968 - 1973 гъгъ. ­КъБКъУ-м адыгэбзэмрэ литературэмкIэ и кафедрэм и доценту, иужькIэ кафедрэм и профессо- ру щытащ. ЖыпIэнурамэ, Анд- рей и цIэмрэ университетым къи­кIуа ­гъуэгуанэмрэ куэдкIэ зэ­хьэлIащ, республикэм и еджапIэ нэхъыщ­хьэм зыIэригъэхьа ехъу­лIэ­ны­гъэфIхэм щIэныгъэлIым и фIыгъэшхуи хэлъщ.
ЩIэблэм щIэныгъэ куу егъэ­гъуэтыным зэфIэкIыу, къарууэ иIэр ирихьэлIэу илъэс 60-м              щIигъукIэ лэжьа а IэщIагъэлI гъуэ­зэджэм иригъэджа студентхэм я бжыгъэр цIыху мин бжыгъэ мэхъу. Абыхэм къахэкIащ егъэджакIуэ IэкIуэлъакIуэхэр, журналист Iэзэхэр, щIэныгъэлI цIэрыIуэхэр, къэхутакIуэ гумызагъэхэр, хэкупсэ нэсхэр. Дапщэщи нэрылъагъут а IэщIагъэлI щып­къэм акъыл куу, гупсысэ шэщIа зэрыбгъэдэлъыр, лъэпкъ щIэныгъэм зиужьынымкIэ абы и къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэм мыхьэнэшхуэ зэраIэр, и IэнатIэм ­хуиIэ гудзакъэмрэ и Iуэху зехьэ­кIэмрэ студент куэдым гъуэ­гу­гъэ­лъагъуэ зэрахуэхъур. Ноби куэдым ящIэж абы и лекцэ куп­щIафIэхэр, гъэщIэгъуэну ухуахэр, семинар хьэлэмэтхэр. Абыхэм ирихьэлIа дэтхэнэми ХьэкIуащэм и дерсхэм, шэч хэмылъу, къыхахащ акъы­лыщIэрэ гупсысэщIэрэ. ЕгъэджакIуэ, ущиякIуэ Iэзэм щIэныгъэм хуиIэ творческэ бгъэды­хьэкIэр, гъащIэм зэреплъ щIыкIэр я щапхъэу, студенти­щэхэр щIэ­дэIуащ абы и лекцэхэм. ГъэщIэгъуэныращи, зэи къэхъуа­къым ХьэкIуащэм студентхэм я пщIэр щриудыха, яхуэмыфащэ щажриIа. Ар щIалэгъуалэм яхэтащ пщIэ яхуищIу, езым хэлъ гъэсэныгъэ дахэр, нэмысыр и нэIэм щIэтхэм зэрызыхалъхьэ-ным хущIэкъуу.
ЗэрыегъэджакIуэ Iэзэм хуэдэу икIи критик IэкIуэлъакIуэт Хьэ­кIуащэ Андрей. Дэтхэнэ литературэ тхыгъэри нэсу зыхэзыщIэ, ар лъэныкъуэ куэдкIэ зэпкърызы-хыф, и купщIэр къэзыхутэф, тхыгъэм и щыщIэныгъэхэри авто­рым и ехъулIэныгъэхэри зэ еплъы­гъуэкIэ наIуэ къэзыщIыф IэщIагъэлIт ар. Езым и гъащIэм щигъэнэхъыщхьэхэм ящыщу щытащ адыгэ литературэм и классик Що­джэнцIыкIу Алий и гъащIэмрэ и творчествэмрэ епха къэхутэныгъэхэр егъэкIуэкIыныр, а уса­кIуэш­хуэм теухуауэ цIыхухэр зы­щымыгъуазэ, щIэныгъэм щымыгъэбелджыла Iуэхугъуэхэр наIуэ къищIу.
И къэхутэныгъэхэр зэрыт тхылъ куэд, тхыгъэ щхьэхуэхэу щэ бжыгъэхэр и къалэмыпэм къыпыкIащ ХьэкIуащэ Андрей. Апхуэдэхэм ящыщщ «ЩоджэнцIыкIу Алий и творчествэр» (1958), «Япэ адыгэ тхакIуэхэр» (1974), «Адыгэ узэ­щIакIуэхэр» (1978), «Адыгэ литературэм и тхыдэр» (1984), «Адыгэ усэ ухуэкIэр» (1998), «Псэм и джэр­пэджэж. Литературэ-критикэ тхыгъэхэр» (2009), нэгъуэщIхэри. КъинэмыщIауэ, адыгэ литературэр курыт школым зэрыщадж тхылъхэм, еджапIэ нэхъыщхьэхэм къыщагъэсэбэп литературэ пособиехэм, программэхэм я нэхъыбапIэр зи акъылрэ зэфIэкIрэ ­къихьар ХьэкIуащэращ. Хэкупсэ нэсыр жыджэру хэтащ томитхуу зэхэт «Къэбэрдей-Балъкъэрым и зауэ щIыхьыр» тхылъышхуэр зыгъэхьэзырахэм. Ар жыджэру ядэ­лажьэрт ди республикэм къы­щыдэкI журналхэми газетхэми.
Андрей цIыхугъэ лъагэ, зэхэщIыкI куу зиIэ, зи гуапагъэр куэдым ялъэIэс цIыхут. «Адыгэ псалъэ» газетым и ныбжьэгъу пэжыр, щIэджыкIакIуэ набдзэ­губдзаплъэр щIэх-щIэхыурэ къэпсалъэрт редакцэм, чэнджэщ щхьэпэхэр, еплъыкIэ хьэлэмэтхэр къыдихьэлIэу. Сыт хуэдэ IуэхукIэ ди щхьэ етхьэлIэми, лъэкIымкIэ щIэгъэкъуэн къызэрытхуэхъунум зэрыхуэхьэзырым шэчи къытетхьэртэкъым хэкупсэ нэсу зи дунейр зыхьа цIыху щыпкъэм.
Зи гупсысэри IуэхущIафIэхэри щалъхуа адыгэ хэкум, къэралым яфI къызэрыкIын лэжьыгъэхэр зэфIэхыным, лъэпкъ щIэныгъэм зегъэужьыным хуэгъэпсауэ дунейм тета ХьэкIуащэ Андрей ­Хьэнащхъуэ и къуэм и фэеплъыр куэдрэ ди гум илъынущ. Республикэм и тхыдэм лъэужь нэху къыщызыгъэна а еджагъэшхуэм и ужьыр махуэ тхурехъу псоми:  и унагъуэм исхэми, къыдэлэжьахэми, и ныбжьэгъухэми, иригъэджа цIыху минхэми. 

ТАМБИЙ Линэ.
Поделиться:

Читать также: