СурэтыщI зэчиифIэ

Урысей Федерацэм, Адыгэ, Къэрэшей-Шэрджэс республикэхэм я цIыхубэ сурэтыщI, УФ-м и Художникхэм, Журналистхэм, ТхакIуэхэм я союзхэм хэт Къат Теувэж ди къэралым фIыуэ къыщацIыху, абы и цIэр щащIэ КъуэкIыпIэ Гъунэгъуми, Тыркуми, Европэми.  АдыгэлI зэчиифIэм и лэжьыгъэхэм нэхъыбэу къыщыгъэлъэгъуар XX лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм и кIэуххэм, XXI и пэщIэдзэхэм лъэпкъ щэнхабзэм зэрызиужьарщ. Апхуэдэуи Къатым и IэдакъэщIэкIхэр теухуащ къыщалъхуа щIыналъэм, адыгэхэм я  тхыдэм, хабзэм, щэнхабзэм. «Си къуажэ», «Жыг хадэ», «Гугъэ», «ЩакIуэхэр», «1918 гъэ» сурэтхэм я цIэхэм къыбжаIэ абыхэм къыщыгъэлъэгъуар. КъищынэмыщIауэ, къэрал куэд къызэхикIухьыну хунэсащ Теувэж икIи ахэр къызэрыщыхъуар  щынэрылъагъущ «Иордание», «Болгарие», «Мэжэр» сурэт гупым. График, живописец цIэрыIуэм лэжьыгъэ мин бжыгъэ и Iэдакъэ къыщIэкIащ. Абы и зэчиймрэ зэфIэкIымрэ гъуни нэзи яIэкъым жыпIэкIэ, ущыуэнукъым. Ар матхэ тушкIэ, дагъэкIэ, акварелкIэ.

Къатыр Къэбэрдей-Балъкъэрым къэкIуэрейщ, ныбжьэгъу куэд щиIэщ, дэри цIыхугъэ, псэлъэгъу тхуэхъуащ.

Мейкъуапэ щегъэжьауэ хамэ къэралхэм нэс

- Сэ зэрысщIэжрэ сурэт сощI. Си сабиигъуэм сыщегупсыскIэ, си нэгу къыщIыхьэр сыкъызыхэкIа бынунагъуэшхуэрщ. Зэкъуэш пщыкIуз дыхъурт, зы шыпхъу закъуэ диIэу. Зэкъуэшхэм псоми къалэн зырыз яIэт, сэ сынэхъыщIэти, зыкъом сщхьэщахырт. Хэт пхъэ къишэну, хэт удз къихыну щыдэкIхэм деж сэ унэм сыкъыщIэнэрт. Мис абы щыгъуэм сурэт щIын фIэкIа Iуэху сиIэтэкъым. «Унэм ущIэсурэ гъуэжь ухъуащ», - жиIэурэ си анэм сыкъыщIишу зэрыщытар сощIэж, уэрамым щыджэгу си ныбжьэгъухэм сахигъэхьэну хуейуэ.

Курыт школыр къыщызухам, пэжыр жысIэнщи, КъуэкIыпIэ къэралхэм я бзэхэр щадж институтым сыщIэтIысхьэну сыхуейт. Москварэ Бакурэт апхуэдэ еджапIэ здэщыIэр. Ауэ а зэманым ди къуажэм зы унагъуи дэстэкъым я бын а къалэхэм еджакIуэ ягъэкIуэфыну. Iэмал дызэримыIам къыхэкIкIэ, а мурадыр хъуэпсапIэ къудейуэ къэнэжри, Кубань къэрал университетым сыкIуащ сыдэзыхьэх Iуэхум - сурэт щIыным - сыхуеджэну. 1959 гъэм ехъулIэныгъэхэр сиIэу къэзухащ ар.

Сурэт щIынымрэ черченэмкIэ егъэджакIуэ IэщIагъэр зэзгъэгъуэтауэ арати, Мейкъуапэ къэзгъэзэжри, илъэс ныкъуэкIэ сыщылэжьащ. ИтIанэ си щIэныгъэм щыпысщащ Тбилиси дэт ХудожествэмкIэ академием.

Дунейпсо гъэлъэгъуэныгъэ куэдым сыхэтащ сэ – Сирие, Иордание, Мэжэр (Венгрие), Болгарие, Тырку (Истамбыл, Анкара, Бурсэ), Куржы. Си лэжьыгъэхэм я гъэлъэгъуэныгъэ щхьэхуэхэр 20 мэхъу.

1982 гъэм Будапешт сыщыщыIам Дунейпсо мэжэр саугъэтыр,  Каплар Миклош и цIэкIэ щыIэр, къысхуагъэфэщауэ щытащ. Болгарием, Мэжэрым, Къалмыкъым щекIуэкIа пленэрхэм (жьы къабзэм хэту сурэт щIыным) сыхэтащ. 

КъуэкIыпIэм и сурэтыщI цIэрыIуэхэм адыгэхэри яхэтщ

 - Си IэщIагъэм къэрал куэдым щыщхэр ныбжьэгъу схуищIащ, ауэ нэхъыщхьэр си къуэш куэд къызэрызгъуэтыжарщ. Дэнэ сыкIуэми сэ сфIэгъэщIэгъуэнщ сурэт щIыным дихьэх адыгэхэр зэзгъэцIыхуну. Езыхэми, уи хъыбар зэрызэхахыу, къыпщIоупщIэ, укъалъагъу.

Хамэ щIыпIэхэм щикъухьа шэрджэсхэм яхэтщ Европэм ХудожествэмкIэ академие нэхъыфIхэр къыщызуха сурэтыщI Iэзэхэр. Абыхэм фIыуэ сурэт ящI, жыпIэкIэ ущыуэнукъым. КъызэрымыкIуэу дахэу тхэ бзылъхугъэхэми сарихьэлIащ. КъухьэпIэмкIэ щыщ нэмыцэ е америкэ абстракционист гуэрым и IэдакъэщIэкIыу фIэкIа умыщIэну тхэ цIыхубз слъэгъуащ.

Сурэт щIыныр цIыхухъу IэщIагъэу къалъытэ, ауэ нэгъуэщIхэм я гугъу умыщIи, Анкара щыщ, сэ сызыхуэза адыгэ бзылъхугъэ цIыкIум и Iэзагъыр щыхьэт тохъуэ ар зэрымыпэжым. Абстракционизмыр пыухыкIауэ зыгуэр къыщымыгъэлъэгъуа сурэтщ. Сэ сурэтыщI Iэзэ куэдым я IэдакъэщIэкIхэр слъэгъуащи, а пщащэм ейм езгъэщхьын срихьэлIакъым. НэгъуэщI зыгуэрым и нэм къыфIэнэну къыщIэкIынкъым сэ гу зылъыстар: апхуэдизкIэ ди лъэпкъым и хьэуакIэ псыхьат абы и лэжьыгъэхэри, тхыпхъэ, дамыгъэ щхьэхуэхэр къыхэбгъуатэрт. Ар гур зэрыгъум тету ищIу аращ, армыхъумэ, хуейуэ хилъхьэркъым. Абы и сурэтым ущеплъкIэ уи нэгу арджэн къыщIохьэ!

Мыри гъэщIэгъуэнщ: Кавказ Ищхъэрэм ис адыгэхэм япэ ирагъэщыр макъамэр, къафэр арамэ, хамэ къэрал щыпсэухэр дэзыхьэхыр сурэт щIынырщ.

Тыркум щызэзгъэцIыхуахэм ящыщщ Пщэкукъуэ (Озел) Мыхьмуд. Ар бжьэдыгъу щIалэщ, инженер-электрикщ, дахэу адыгэбзэкIэ мэпсалъэ. Босфор телъ лъэмыжыр щхъуэкIэплъыкIэу зэщIэзыгъаблэ уэздыгъэхэр къэзыгупсысар аращ. Абы и къуэш Ахьмэди абстракционистщ. Ар Истамбыл дэт академиехэм ящыщ зым и кафедрэм и унафэщIщ. Сишэри и лэжьапIэр сигъэцIыхуащ, и студентхэм саIуигъэщIащ.

Зэрыригъаджэм нэмыщI, дуней псом къыщалъытэ реставраторщ Ахьмэд. Хамэ къэралхэм къыщрашэкIыурэ фэеплъхэр зыхуей хуегъэзэж, къегъэщIэрэщIэж.  Абы и сурэтхэри хуабжьу хьэлэмэтщ. Зи гугъу сщIы хъыджэбзым и IэдакъэщIэкIхэр арджэным езыгъэщхь тхыпхъэхэр хэтмэ, Ахьмэд и сурэтхэм пшэхэм, бгыхэм, шым, шууейм я теплъэхэр хыболъагъуэ. Сэ къызэрыслъытэмкIэ, ахэр гум, щхьэм, лъым хэтщи, емыгупсысу я Iэм ищIу аращ. Мис апхуэдэ Iэзэхэр щыслъэгъуащ Тыркум.

Алыдж, Византие гъуазджэм я музей куэд дэтщ Истамбыл. Сымылъэгъуамэ, си фIэщ хъунтэкъым тыркухэм апхуэдиз яхъумэфауэ. Мозаикэ, барельеф жыпIэми, телъыджэ куэд ущрохьэлIэ а музейхэм.  Мозаичнэ лъэгум щыщ Iыхьэ рамэм иралъхьэри, фIадзащ. Ар гъэщIэгъуэнкъэ?!

ЖысIэну сызыхуейращи, КъуэкIыпIэм сурэтыщI цIэрыIуэ куэд щолажьэ, псом хуэмыдэу зэчий ябгъэдэлъщ тыркухэм, абыхэм ди лъэпкъэгъу  Iэзэхэр зэрахэтри ямылейуэ гуапэ сщыхъуащ.

Абстракционистхэм нэмыщI, примитивистхэми (нэхъ пасэм щыIа стилхэр зи лэжьыгъэм къыщызыгъэсэбэп) сащрихьэлIащ сэ Тыркум. СфIэгъэщIэгъуэныр мис а примитивистхэм краскэ зэмыфэгъухэр хьэлэмэту зэрызэхалъхьэрщ - фIыцIэ, хужь, дэм, щIым я фэр. Апхуэдэ нэхъыбэу щыслъэгъуар Куржыращ. Абы сыщеджащ, сыщыпсэуащи, фIыуэ сощIэ, куржыхэр а сурэт щIыкIэм зэрыбгъэдыхьэр.  Абыхэм нэхърэ нэхъыфIу примитивизмыр къызыгурыIуэ бгъуэтынукъым. Зи гугъу сщIы тыркухэм куржы школыр ялъэгъуакъым, итIани зэрызэпэджэжыр гъэщIэгъуэнщ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, Тыркум щыпсэу ди къуэшхэм куржыхэм ещхьу сурэт ящI.

НэщIэпыджэ Замирэ.