Зи цIэр лъэпкъ литературэм къыхэна лIыфI

ТхакIуэ, критик, публицист КхъуэIуфэ Хьэчим къызэралъхурэ илъэс 85-рэ ирокъу

КхъуэIуфэ Хьэчим Хьэбас къуэр Бахъсэн щIыналъэм хыхьэ Дыгулыбгъуей къуажэм 1940 гъэм мазаем и 10-м къыщалъхуащ. 1964 гъэм КъБКъУ-р къиухри, республикэм и хъыбарегъащIэ IэнатIэхэм щылэжьащ, хамэ къэрал щыпсэу ди хэкуэгъухэм щэнхабзэ пыщIэныгъэ яхудиIэныр къызэзыгъэпэщ «Хэку» обществэм и Къэбэрдей-Балъкъэр къудамэм жэуап зыхь и секретару, КПСС-м и обкомым печатымкIэ, телевиденэмрэ радиомкIэ и къудамэм, КъБР-м Телевиденэмрэ радиомкIэ и къэрал комитетым я унафэщIу, «Адыгэ псалъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэм и къуэдзэу щытащ. 1998 гъэм ар япэу хахащ КъБР-м и ТхакIуэхэм я союзым и тхьэмадэу, 2003 гъэм, Союзым и Уставым тету, тхьэмадэм и къуэдзэ хъуащ. 2008 гъэм аргуэру унафэщIым и къалэнхэр къыхуагъэфэщэжащ.

КхъуэIуфэ Хьэчим итхахэр 1958 гъэм щыщIэдзауэ печатым къытохуэ. Художественнэ, художественно-документальнэ, литературэ-критикэ, публицистикэ тхыгъэхэр щызэхуэхьэса тхылъ 14 и Iэдакъэ къыщIэкIащ абы.

Ар яхэтщ документально-художественнэ жанрым и лъабжьэр къэбэрдей литературэм щызыгъэтIылъахэм. Апхуэдэщ Совет Союзым и ЛIыхъужь Къанкъуэщ Ахьмэдхъан теухуа «Орёл умирает в полёте» поветымрэ «ЛIыгъэм и фэеплъ» тхылъымрэ. Документальнэ прозэм, тхыдэ публицистикэм щыщщ Хьэчим истамбылакIуэхэм я натIэ хъуар къыщигъэлъэгъуа «ИгъащIэкIэ гъарибхэр» и лэжьыгъэшхуэри. Къэбэрдей литературэм ехьэлIа Iуэхугъуэхэм ар мызэ-мытIэу тетхыхьащ, абы и лъэныкъуэкIэ уасэншэщ «В зеркале социальной жизни» тхылъыр.

Сыт хуэдэ лэжьыгъэ IэнатIэ пэрымытами, сыт хуэдэ къулыкъу къыхуамыгъэфэщами, и напэ емыплъу лъэбакъуэ зымыча цIыхущ Хьэчим. Ар зыхэт Iуэхум апхуэдизкIэ теубгъуати, абы къыщыщхьэщыпсэлъыкIкIэ ткIыбжьт, гуащIэт. Апхуэдэхэр зыхузэфIэкIыр зэрызыххэт.

Хьэчим и гъащIэр, и гуащIэр, и Iуэху зехьэкIэр, и хьэл-щэныр ди нэгу къыщIэзыгъэхьэ псалъэхэр, тхакIуэм хужаIахэм ящыщ пычыгъуэхэр, ди газетым и электроннэ къыдэкIыгъуэм теддзэмэ тфIэигъуэщ.

ТЕУНЭ Хьэчим, 1974 гъэ: - Хэку зауэшхуэм хэтахэмрэ ди лъахэм и хуитыныгъэм, и насыпым папщIэ абыхэм ягъэлъэгъуа лIыхъужьыгъэ инымрэщ КхъуэIуфэ Хьэчим нэхъ дэзыхьэхри, зытетхыхьыну нэхъ къыхихри. «Адэхэм я лIыгъэм хуэпэжу» – очеркхэр щызэхуэхьэса тхылъым (1968), Совет Союзым и ЛIыхъужь Къанкъуэщ Ахьмэдхъан теухуа «Къуршыбгъэм и псэр уэгум щет» документальнэ повестым (1971), нэгъуэщIхэми наIуэу къагъэлъэгъуэж нэмыцэ фашизмэм ебэныным и тхыдэм дыщэпс напэкIуэцIхэр изытха ди сэлэтхэмрэ офицерхэмрэ хахуагъэу яхэлъар.

Прозаик, публицист, критик КхъуэIуфэ Хьэчим зыми емыщхь усакIуэ гъэщIэгъуэнуи зыкъигъэлъэгъуащ «ЩIакIуэ кIапэ» тхылъымкIэ. Ар 1969 гъэм къыдэкIати, псалъэ гуапэ прессэм щыхужаIат.

СОКЪУР Мусэрбий, «Социальнэ гъащIэм и гъуджэ» тхылъым хуитха пэублэ псалъэм щыщщ: - КхъуэIуфэ Хьэчим хуэIэрыхуэщ критикэм и жанр зэмылIэужьыгъуэхэм – рецензэ кIэщIхэм къыщегъэжьауэ, лъагъуэ куэдкIэ зызыубгъу, Iуэхугъуэ зэхэмыбзхэр наIуэ къэзыщIыф тхыгъэхэм нэсу, теплъэгъуэ закъуэкIэ къызэфIищIэрэ налъэ-налъэ куэду зэгуэща литературэ сурэтым хуэкIуэжу.

КЪАГЪЫРМЭС Борис, 2015 гъэ: - ЦIыху нэс, хабзэшхуэ зыхэлъ, щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъ – ахэр и шыфэлIыфэщ си ныбжьэгъуфI КхъуэIуфэ Хьэчим.

Абы хэлъхьэныгъэфI хуищIащ ди культурэм, литературэм. Хьэчим и очеркхэр, повестхэр, критикэ тхыгъэхэр, усэхэр, рассказхэр гурыщIэ къабзэкIэ, гупсысэ куукIэ гъэнщIащ. Абыхэм къахотэджыкI образ гъэщIэгъуэнхэр, блэкIа зэманми нобэрей гъащIэми щызэфIэувахэр. Нэхъыщхьэращи, тхакIуэм и IэдакъэщIэкIхэр гъэпсащ бзэ къулейкIэ.

Хьэчим куууэ щыгъуазэщ ди къэралми нэгъуэщI хэкухэми щыпсэу лъэпкъхэм я щыIэкIэмрэ литературэмрэ. Аращ тхакIуэм и IэдакъэщIэкIхэр гъэщIэгъуэн, щIэщыгъуэ зыщIыр. Абы и щыхьэтщ КхъуэIуфэм и рассказхэу «ЦIыхубз лъэIу», «ЗэIущIэ» зыфIищахэр, «Мэзыр жыг зырызурэ зэхэтщ», «Къуршыбгъэм и псэр уэгум щет» повестхэр. Иужьрейр документальнэ тхыгъэщ, зытеухуар Совет Союзым и ЛIыхъужь Къанкъуэщ Ахьмэдхъанщ.

КЪЭЖЭР Хьэмид, 2000 гъэ: - «ЩIакIуэ кIапэ» тхылъым ихуа усэ псори зэхуэдэкъым, ауэ нэхъыщхьэр зыхэплъагъуэ хъунур нэгъуэщIщ: къэхъукъащIэ гуэрхэм зыдримыгъэхьэхыщэу – лъахэм, лъэпкъым я дежкIэ щхьэпэ, джэгу зыхэмылъыж Iуэхугъуэ ткIийхэм ар кIэщIу зэрыхуэкIуэрщ. Апхуэдэ усэхэрщ Хьэчим нэхъ къехъулIэри.

А тхыгъэхэм уардэу щолъагэ икIи щолъапIэ лъэпкъым и хабзэр, лъахэм и нэмысыр, къуршхэм я Iулыджыр, адыгэ цIыхубзым и лIыгъэмрэ и къабзагъэмрэ. А фIыгъуэхэм ящыщщ, абыхэм къагуэпх мыхъун зыщ бзэри…

Ахэр ижь-ижьыж лъандэрэ лъэпкъым къыщIиуIукIа, гузэвэгъуэ куэдым къабзэу къыкIуэцIриха, накIэнэщхьагъэ зыхэмызэгъэн, зы мэскъалкIэ узэпцIыж мыхъун фIыгъуэщ…

Лъэпкъым и нэмысыр псом ящхьэу зылъытэ, дэтхэнэ зы пцIыупсри езым и ныбжь бийуэ зыбж, сыт хуэдэ къэхъукъащIэри лъахэм и пщалъэкIэ къипщыну хущIэкъу цIыхур «дызэкъуажэгъущ» е «дызэхуэдэ адыгэщ» жыпIэкIэ къыпхуэгъэпцIэнукъым: узыщыщым ухуэфащэрэ ухуэмыфащэрэ елъытауэщи абы пщIэ къызэрыпхуищIынур. Апхуэдэм, дауи, фIыуэ къыгуроIуэ адыгэ лъахэм хуиIэ лъагъуныгъэр здынэсыр, куууи зыхещIэ «бампIэу щыIэм я нэхъ гуащIэр – цIыхум ибгына хэкум» ар зэрыщIэбэгыр.

… «ЩIакIуэ кIапэм» сэ нэхъыщхьэ дыдэу къыхэслъагъукIар мыращ: тхакIуэм и фIэщу къилъыхъуэрт езым пэгъунэгъу Iуэхугъуэхэр… Ар КхъуэIуфэ Хьэчим нэхъ къыщигъуэтар и документальнэ прозэрщ… Лъахэм дыгъуасэ и нэгу щIэкIахэр, абы и нобэр, ахэр зэрызэпыщIа лъагъуэхэр къэхутэнырщ.

ГЪУТ Iэдэм, «Адыгэ литературэм и тхыдэ» тхылъым щыщщ: - КхъуэIуфэ Хьэчим и повесть «Мэзыр жыг зырызу зэхэтщ» жыхуиIэм зауэ зэманым къэхъуахэмрэ абы иужькIэ зэманыфI дэкIа нэужь екIуэкIахэмрэ къуэпс быдэкIэ щызэпхащ… ТхакIуэр къызэрыгуэкI ущиякIуэу тхыгъэм къыхэщыркъым, атIэ абы и гупсысэхэр езы тхылъеджэм игу къегъэкIыф.

Къэбэрдей повестым зиузэщIынымкIэ мы дызытепсэлъыхьым хэхауэ мыхьэнэ иIащ… Езым и IэзагъкIэ зэхилъхьа сюжет пкъыгъуэхэмрэ пэж дыдэу къэхъуахэмрэ повестым щызэхэгъэшыпсыхьащ, абы щыгъуэми гъуазджэм и хабзэмрэ къэIуэтэкIэр зэрызэкIэлъагъакIуэмрэ зыкIи пэрымыуэу… Зауэ зэманым ятхауэ архивым къыщагъуэтыжа документхэри тхакIуэм къегъэсэбэп къэIуэтэныгъэр гъащIэм зэрыпэджэжыр нэхъри нэрылъагъу ищIын щхьэкIэ. Абы пэж дыдэу тхыгъэр художественнэ тхыгъэу зэрыщытыр зэм-зэмкIэ пщегъэгъупщэжри, гъащIэм къыщыхъупахэм ябгъэдегъэувэ. Апхуэдэ Iэмалхэр нэгъуэщIыбзэ литературэхэм къыщагъэсэбэпу урохьэлIэр, ауэ адыгэбзэкIэ ятха повестхэм ящыщу ар япэу къезыгъэжьар КхъуэIуфэ Хьэчимщ.

Аппхуэдэу нэгъуэщIи къыхилъхьащ ди лъэпкъ литературэм: КхъуэIуфэм и IэдакъэщIэкIщ япэ адыгэ документальнэ повестыр… Ар летчик хахуэ, Совет Союзым и ЛIыхъужь Къанкъуэщ Ахьмэдхъан и гъащIэмрэ зауэм щызэрихьа лIыгъэмрэ теухуащ. Повестыр итхын щхьэкIэ абы архив зыбжанэм щIэлъ документхэр къитIэщIыжащ, Къанкъуэщымрэ абы и Iыхьлы-благъэхэмрэ зэхуатхауэ къэна письмохэр къигъэсэбэпащ, цIыху зыбжанэм я гукъэкIыжхэр зэхуихьэсыжри, повестыр щитхым тегъэщIапIэ ищIащ. Апхуэдэ лэжьыгъэр икIи къэхутэныгъэ хъуащ, икIи художественнэ тхыгъэ щыпкъэм и лъабжьэу уващ.

ТIЫМЫЖЬ Хьэмыщэ, «Адыгэ литературэм и тхыдэ» тхылъым щыщщ: - «Нал къута» романым (КIыщокъуэ Алим и романырщ жыхуиIэр - Ред.) куэд дыдэ тратхыхьащ… Апхуэдэу щытми, дэ къызэрытлъытэмкIэ, романым и купщIэр къызэкIуэцIыхыным, тхыдэ, литературэ щIэныгъэ пщалъэхэмкIэ художественнэ тхыгъэшхуэр «къэпщыным» нэхъ гъунэгъу хуэхъуар КхъуэIуфэ Хьэчимщ.

«Социальнэ гъащIэм и гъуджэ» тхылъыр а илъэсхэм къыдэкIа литературэ-критикэ лэжьыгъэ нэхъыфIхэм ящыщ зыщ.

Критикым хэлъ тегушхуэныгъэр, гъащIэм, литературэм къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм езым и Iуэху бгъэдыхьэкIэ зэрыхуиIэр иужькIи мызэ-мытIэу къигъэлъэгъуащ КхъуэIуфэм. Абы и щыхьэтщ «доунэ, дофIакIуэ», жаIэурэ, 90 гъэхэм лъахэм и экономикэр, и щэнхабзэр зрагъэхуа щытыкIэ хьэлъэр къехьэкI-нехьэкI хэмылъу къыщигъэлъэгъуэжа тхыгъэшхуэр (зи гугъу ищIыр 1999 гъэм жэпуэгъуэм и 12, 13, 14 махуэхэм къыдэкIа «Кабардино-Балкарская правда» газетым тета «Дрейф культуры. К какому берегу она пристанет?» статьярщ - Ред). Критикым и псалъэр щапхъэ нэрылъагъухэмкIи щIэгъэбыдэжащ. Тхыгъэр цIыхубэм зэлъащIысащ, псалъэмакъышхуи къикIыгъащ. Ар зи гуапэ мыхъуа унафэщIхэм къызэрагъэпэща пэджэж псалъи газетхэм къытрадзащ, ауэ пэжыр зэрыпхущIэмыхъумэнур, гува-щIэхами зэгуэр ар къызэрыщIэщыжынур зэманым къигъэлъэгъуащ, критикыр илъэс бжыгъэкIэ япэ плъэфу зэрыщытыр наIуэ къищIри.