ЛIыукIыпIэ ихуат

Зи IэдакъэщIэкIхэр ноби щIаджыкI урыс тхакIуэшхуэ Достоевский Федор  и тхыгъэхэр цIэрыIуэ зыщIар ахэр цIыху гъащIэм  куууэ зэрыпхыплъыфырщ. Ауэ куэдым ящIэркъым ар езыр щIалэ дыдэу гъащIэм пагъэкI зэрыпэтар. Дауи, куэдым зэхахащ зыхэпщIауэ щыта «Петрашвский и Iуэхур», ауэ ар къызэрекIуэкIар  къыбжезыIэфынур мащIэщ. 

1848 гъэм и гъатхэм пащтыхь Николай Езанэм зэкIэлъыкIуэу Iэрыхьащ жандармхэм я Ещанэ къудамэм (политикэ полицэм) и унафэщI  Орлов  Алексейрэ къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министр Перовский   Леврэ къабгъэдэкI тхыгъитI.  ТIури зытеухуар зы цIыхут - Петрашевский  Михаилт. Абыхэм къыщыгъэлъэгъуат «титуляр советник Петрашевскэр коммунизмэм зэрыдихьэхар икIи ар мышынэу зэрыжиIэр. Мэрем пщыхьэщхьэ къэс абы и деж щызэхуос езым ещхьу гупсысэхэу цIыху 15-м къыщыщIэдзауэ  30-м нэс.  Зэпсалъэхэу, зэдауэхэу жэщыр хэкIуэтэху зэхэсщ. Абыхэм зи гугъу ящIыр къэпщIэну гугъущ, езыхэр егъэлеяуэ зэрысакъым къыхэкIыу.

 Императорым зызэхиуфаш: япэщIыкIэ Орловым, иджы, мис,  Перовскэм. А зэхуэсхэм  хэтхэм ямымураду пIэрэ 1825 гъэм и дыгъэгъазэм  къэхъуауэ щытам къытрагъэзэжыну?  Унафэ яхуищIащ:

- Петрашевскэмрэ абы и унэмрэ щэхуу  факIэлъыплъ.

Министр Перовскэм а къалэныр и пщэ дилъхьащ дзыхь зыхуищI Липранди Иван. Иужьрейм япэщIыкIэ полицэм и лэжьакIуитI   шыгуху хуэдэу Петрашевскэм и унэм и гупэм игъэкIуащ -щызэбгрыкIыжкIэ хьэщIэхэр зэбграшыжыну.  Ауэ абы зыри къикIакъым: гухэм къитIысхьэхэм псэлъэн яфIэфIтэкъым. Пэш кIуэцIым зыщытепсэлъыхьхэр зригъэщIэн папщIэ Перовскэм мурад ищIащ Урысейм и тхыдэм щыяпэу гъэпцIакIуэ къигъэсэбэпыну: Петрашевскэм и гупым бзэгухь хишэну. МазиплIкIэ лъыхъуа иужь къигъуэтащ апхуэдэ цIыхуи: Петербург университетым филологиемкIэ и  факультетым и япэ курсым и студент Антонелли  Петр   арэзы хъуащ апхуэдэ къалэн игъэзэщIэну.

Мыгувэу полицэ унафэщIыр щыгъуазэ  хъуащ Петрашевскэм и деж щыжаIэхэми.

 Ахэр икIэм-икIэжым зыхуэгъэзар къэралым и ухуэкIэр зэрахъуэкIын зэрыхуейрт. Пэжу, къарум хуэкIуэну зыми къыхилъхьэртэкъым, псори псалъэмакъ къудейт.

Ауэ  пащтыхьым ари шынагъуэу къилъытащ икIи унафэ ищIащ ахэр игъэтIысыну. ЦIыху 34-рэ яубыдащ, абыхэм ящыщу 24-р Iуэхур зэхэзыгъэкI комиссэм нэхъ жыджэрхэу къилъытащ. Iуэхур судым нэсащ.  

АрщхьэкIэ комиссэм хэтхэм кружокым екIуалIэхэр ягъэкъуэншэфакъым щэхурылажьэ зэгухьэныгъэ къызэрагъэпэщауэ. Пэжщ, жаIащ тетыгъуэр зейхэм ямыдэну  гупсысэхэр, ауэ езы правительствэм и бийуэ   зыри ялэжьакъым. Псалъэмакъ гъущэщ. Судым тезыр ткIий ятрилъхьэфынукъым. Сыт ящIэнур?

 Граф Орловым хэкIыпIэ къигъуэтащ: «Зи ЩIыхьыр лъагэ! ЯгъэтIысахэм яхэтщ офицери 4. Абы къыхэкIыу Iуэхур етт хъунущ дзэ судым. Ар нэхъ ткIийщ, езыри  къыхуащI унафэм едэIуэнущ…

Зэрыщыгугъам хуэдэуи къыщIэкIащ: дзэ судым ягъэкъуаншэ цIыху 24-м щыщу 21-м я хьэкумэр укIкIэ ищIащ.    Иджы езы Николай Езанэм и закъуэт ар ягъэзэщIэнуми е тезырыр ягъэщэбэнуми зэлъытар.

Зи суд ящIахэр зауэлIхэм зыщагъасэ щIыпIэм яшащ дыгъэгъазэм и 22-м. Абы щыхэтIа пхъищым япэ цIыхуи 3-р ирашэлIащ. КъулыкъущIэр суд унафэм къеджа иужь бэрэбэнауэ макъ къэIуащ, къэнэжар кIэкхъухэр щичынырт. Ауэ зэуэ бэрэбэнауэр увыIэри а къулыкъущIэ дыдэм пищащ: «Тетыгъуэр зей императорым и фIэфIыныгъэкIэ…  Пащтыхьыр хуейтэкъым  псэ игъэныну. Езыр 1825 гъэм и дыгъэгъазэм апхуэдизкIэ шынати, абы къыгурыIуэрт уаукIыным упэплъэн нэхърэ нэхъ Iей зэрыщымыIэр. Зи суд ящIахэр ажалым пэплъащ дакъикъипщIкIэ, дунеймкIэ къэгугъэжакъым.

МыдэкIэ къэдгъэзэжынщи, укIкIэ зи суд ящIахэм яхэтащ дзэ къулыкъум къыхэкIыжа инженер-поручик, тхакIуэ Достоевский Федор. Ар лIыукIыпIэм бгъэдашэну  етIуанэ гупым щыщт. Хуигъэгъуа иужь абы тезыру трилъхьащ илъэси 4 кIэтIэржынэм щигъэкIуэну, иужькIэ дзэ сэлэт къызэрыгуэкIыу къулыкъу щищIэну.

Илъэс 27-рэ зи ныбжь Достоевскэм  илъэсиплIри щIыпIэ гугъусыгъум щрихьэкIащ. И мылъку псори зытраха ар 1854 гъэм и мазаем Семипалатинск щыIэ 7-нэ Сыбыр  батальоным хагъэхьащ.  1858 гъэм Александр ЕтIуанэм декабристхэми Петрашевскэм и кружокым хэтахэми яхуигъэгъуащ иужь абы Iэмал игъуэтащ дунейм хуиту къытехьэжыну. КIэтIэржынэмрэ дзэ къулыкъумрэ я бэлыхьхэр ишэчауэ 1858 гъэм Петербург игъэзэжащ. Апхуэдэ дерс дыджым революцэ гупсысэхэм пагъэкIащ, ауэ ар Достоевскэм щIэгъэкъуэнышхуэ къыщыхуэхъуащ зызырита тхакIуэ лэжьыгъэм. Пэжу, мыбдеж ар лъэпощхьэпо мытыншхэм щыIууащ, «Достоевскэм и гъащIэм щыщ махуэ 26-рэ» фильмым еплъхэр. Ауэ ар нэгъуэщI псалъэмакъщ.

                                                     Шал Мухьэмэд.