ЗэрытщIэщи, адыгэ-убых-абазэ лъэпкъ зэрыбыным епха щIыпIэцIэхэр нэхъ къыщызэтена щIыналъэщ КъухьэпIэ Кавказыр. Абы гу лъызытахэм ящыщщ 20-нэ лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэм хы ФIыцIэ Iуфэм къегъэщIылIа бгылъэ щIыпIэхэр илъэс бжыгъэм къриубыдэу зэщIэзыгъэхьа Ефремов Юрий.
Сытым къыхахрэт, атIэ, нэхъапэм дунейм тета ди адэжьхэм зыбгъэдэса псым е бгым цIэ гуэркIэ еджэу къаублэныр? Лъахэхутэхэм я нэхъыбапIэм къызэралъытэмкIэ, пасэм псэуахэм, къэзыухъуреихь Iэгъуэблагъэм гу зылъытапхъэу щаIэщIэлъагъуэ бгым, Iуащхьэм, мэзым, псы ежэхым псалъэ хэгъэунэхукIа гуэр хужаIэн ипэ, нэхъ зытрагъащIэу щытар абыхэм зыкъызэрагъэлъагъуэ нэщэнэу нэм къыIуидзэрт е тхыдэм къыщыхъуа Iуэхугъуэу зи гугъу ящI Iэгъуэблагъэм епхар арат.
1804-1856 гъэхэм псэуа урыс щIэныгъэлI этнограф, гупсысакIуэ икIи журналист Надеждин Николай зэрыжиIауэ, топонимикэр щIым и бзэщ, езы щIыр тхылъщ, и зэхэлъыкIэр къэзыгъэлъагъуэ фIэщыгъэхэмкIэ цIыхухэм, къэралыгъуэхэм я тхыдэм щыщ напэкIуэцIхэр къагъэнаIуэу.
АрщхьэкIэ, зэман куэд зэрыдэкIам къыхэкIыу, щIыпIэцIэхэм къарыкIыр бзэхэм я иджырей щытыкIэм и закъуэкIэ зэхэбгъэкIыныр языныкъуэхэм деж къызэрымыкIуэу гугъу хъуащ. Ауэ, итIани, зэрыжаIэу, лъыхъуэм къыщигъуэти щыIэщ...
Убыххэм я Хэкум итт
Фыщт бгыжьыр, зэрытщIэщи, Кавказ Шытх Нэхъыщхьэм хыхьэ лъагапIэщ. Щхьэгуащэ псышхуэр зи къыщIэдзапIэ ар Лагъуэнакъэ бгыщхьэ тафэм и ипщэ лъэныкъуэ нэзщ, метр 2868-рэ и лъагагъщ.
Пщыхьэ, Шахэ, Щхьэгуащэ, Кхъужьыпс я псыхъуащхьэхэр зэпызыгъэщхьэхукI къурш гуэрэным щхьэщылъагыкI бгыхэм я нэхъ уардэ Фыщт Iуащхьэжьым и джабэ нэкIухэм лъэсу укIэрыхьэныр мытынш дыдэми, узыхущIемыгъуэжын Iуэхугъуэщ. ИхъуреягъкIэ къыщылъ Iэгъуэблагъэм узэрыщхьэщыплъыкIым и гугъу дымыщIми, укъызыфIэкIа лъагапIэ-дэкIуеипIэхэм уи нэгу къыщыщIэува теплъэгъуэхэр апхуэдизу узыщIэзышэщи, адэкIи къыппэплъэхэр зыхуэдэ щымыIэу къыпщызыгъэхъущ.
Псалъэпкъхэм я лъабжьэхэр къэзылъыхъуэ щIэныгъэм (этимологием) дихьэххэм къахокI зэман блэкIахэм яжь зыщIихуа щIыпIэцIэхэр, гурыIуэгъуафIэ тщащI я гугъэжу, нобэрей бзэхэм я къэпсэлъыкIэм хуэзыгъакIуэхэр. Абыхэм къалъытэну я щхьэ тралъхьэркъым бзэм и IукIэу фIэщыгъэцIэм ехьэлIар блэкIа лIэщIыгъуэхэм «я кIыщым зэрыщыщIаIущIыкIар».
ЖытIам и щапхъэщ КъухьэпIэ Кавказым и бгы нэхъ удэзыхьэххэм хабжэ Фыщт Iуащхьэжьми и цIэр зэхэщIыкIыгъуэу къэзылъытахэм Интернетым куэду дазэрыщрихьэлIэр. Ауэ щыхъукIи, зи гугъу тщIы а «лъахэхутэхэм» хуэдэхэм я бгъэдыхьэкIэр Iуэхум и пэжыпIэр зэхэгъэкIыным зэрыхуэмылажьэри къыхэгъэщыпхъэщ.
Сыту жытIэмэ, «Фыщт» щIыпIэцIэр зэман жыжьэ дыдэхэм къыщежьащ икIи мыбдежым дэ дызыщыхуэзэр «зыпхыплъыгъуей» дыдэ хъуа псалъэпкъ зэхэгъэувэкIэщ. Ар къызыхэкIауэ къэлъытэн хуейри, дэ дызэрегупсысымкIэ, мы щIыналъэм щыIуу щыта бзэхэм лъэхъэнэ кIыхьым къриубыдэу ягъуэта зэхъуэкIыныгъэхэмрэ ящыщ гуэрхэр зэрыщымыIэжымрэщ (псалъэм папщIэ, убыхыбзэмрэ садзхэм я бзэмрэ). Аращ Фыщт бгым и цIэм хуэдэхэм адыгэ-абазэ-убыхыбзэхэм я тхыдэм куууэ дыщIыхашэри.
Убыххэр къэтщтэнщи, гу лъытапхъэщ икIи гъэщIэгъуэныщэщ, ахэр Тыркум къыщыхута иужькIи, абы щалъэгъуа мэзыншэ бгы джафэхэм щхьэкIэ «фыщт» жаIэу зэрыщытари. «Я Хэкужьым къыщхьэщыт Фыщт Iуащхьэжьыр абыхэм, дэнэ щIыпIэ щымыIами, хуиту ялъагъу лъагапIэт», - щыжиIэгъащ и тхыгъэхэм ящыщ зым нэмыцэ лингвист, этнограф цIэрыIуэ, кавказыбзэхэр (убыххэм яйри хэту) джыным илъэс куэдкIэ яужь ита Дирр Адольф.
Мэрэтыкъуэ Къасым и «Адыгейский топонимический словарь» тхылъым къызэрыщихьамкIи щIыпIэцIэхэр джыным куэд щIауэ дихьэх Твёрдый Александр зэритхымкIи, Лагъуэнакъэ бгыщхьэ тафэм егъэщIылIа къуршхэм уардэу къахэхужьыкI Фыщт Iуащхьэжьым и цIэр пычыгъуитIущ зэрызэхэтыр: япэр - («фы») - («фыжь», «хужь»); етIуанэр - («щт») - («щтын», «щта», «зэщIэдиихьа») Iыхьэхэущ, зэщIэгъэуIуауэ къарыкIри «бгы хужь зэщIэщтыхьа» мыхьэнэращ.
АрщхьэкIэ, ищхьэкIэ зэрыщыжытIащи, апхуэдэ Iуэху еплъыкIэм арэзы къимыщIхэри щыIэщ. Абыхэм ящыщ языныкъуэхэр мыпхуэдэу йогупсыс: «”Фыщт” фIэщыгъэм и япэ пычыгъуэм “фыжь-хужь” къидгъэкIыфынуми, кIэух “т” - р еиныгъэ къигъэлъагъуэу къэтлъытэми, а тIум я зэхуаку къыдэува “ш” – “щ” макъым къикIыр зэрымыгурыIуэгъуэу къонэ», - жаIэу.
Иужьрей макъым теухуауэ еплъыкIитI щыIэщ. Япэр: «щ» - р «щта», «зэщIэщтыхьа» мыхьэнэм хуэгъэкIуэнырщ, етIуанэр: «щ» - р щабэуи хуабжьыуи къепщэ жьым и макъым егъэщхьынырщ.
«Фыщт» фIэщыгъэр абазэбзэм къыхэкIауэ жызыIэхэри щыIэщ. Псалъэм папщIэ, «аф» пычыгъуэм «Щыблэм и тхьэ», «щта» - м «Абы и унэ», «Абы и щIыпIэ» мыхьэнэхэр къарыкIыу, псори зэхэтлъхьэжмэ, «щыблэ уапIэ» мыхьэнэм хуэкIуэжу.
ИтIани, хуэгъэфэща бгъэдыхьэкIэ этимологием и «щIасэкъым». Аращи, Iуэху еплъыкIэу къэдгъэлъэгъуахэм «Фыщт» фIэщыгъэм къикIыр нэгъэсауэ къыдгурагъэIуэфу къэтлъытэныр тIэкIу пасэIуэу къыщIэкIынущ. Зэгъунэгъу Iуащхьэхэм ящыщу, Фыщт, Уэщтенэ, Цубэ (Цу-бэ, Вы-бэ псалъэхэу зэхэтщ) зи фIэщыгъэхэр Лагъуэнакъэ бгыщхьэ тафэм и нэхъ лъагапIэхэщ. АдэкIэ зи гугъу тщIынур абыхэм ящыщщщ.
«Iуащхьэдонри» дэнэ къиукIт?
Мы цIэр зезыхьэ бгыр Адыгэ Республикэм и ипщэ-къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ Лагъуэнакъэ бгыщхьэ тафэм щхьэщыIэтыкIа Iуащхьэхэм ящыщ зыщ. Абы метр 2804-рэ и лъагагъщ.
IыхьитIу зэхэт фIэщыгъэр зэрызэхэухуэна щIыкIэм ехьэлIауэ Iуэху еплъыкIэ зыбжанэ щыIэщ.
Къэдгъэлъагъуэмэ, лъахэхутэхэм ящыщ языныкъуэхэм ар къазэрыгурыIуэр «Зэпымыууэ уэс зытелъ Iуащхьэ» е «ЩIымахуэр щимыкI щIыпIэ» жыхуиIэущ. Мыдрейхэм абы и цIэм кърагъэкIыр «Уэщыр (джыдэр) щытенэ Iуащхьэ» мыхьэнэр иIэущ, фIэзыщауэ я гугъэри КъухьэпIэ Кавказым и бгыщхьэ лъэныкъуэхэмкIэ щыпсэуа абэзэхэхэрщ (адыгэ лъэпкъхэм ящыщ зыщ), кIэрыхьэхэм, бгыр зэрызадэр зэран къахуэхъуу, джыдэр (уэщыр) ящыIэпыхуу зэрыщытам къыхэкIыу.
Къыхэгъэщыпхъэщ, щIыпIэцIэм и тхыкIэм «Iэщтын» теплъэ ириту, «псыхъуэудз» къэкIыгъэм кIахэ адыгэхэр зэреджэ а псалъэм къытехъукIауэ зыгъэIухэри, «Iуащхьэ-дон» къэпсэлъыкIэу и фIэщыгъэр адыгэ-осетин зэхэухуэнэкIэм («Iуащхьэ», «псы») хуэзышэну хущIэкъухэри зэрыщыIэр.
Уэщтенэ бгым и лъабжьэм къыщожьэ КъухьэпIэ Кавказым нэхъ щыцIэрыIуэ псышхуэхэм ящыщ Щхьэгуащэ, Пщыхьэ, ЦIыцIэ жыхуаIэхэм я къуэпс нэхъ инхэри.
