Дыщыпсэу планетэм и щIыпIэ куэдым дыщрохьэлIэ зи къежьэкIэ хъуар щIэныгъэлIхэми цIыху къызэрыгуэкIхэми нобэр къыздэсым яхузэхэмыгъэкI ухуэныгъэ телъыджэхэм.
Абыхэм ящыщщ Кавказ Ищхъэрэм и къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ лъагапIэхэм, ТIуапсы и псыхъуащхьэхэм деж къыщыщIэдзауэ (щынэхъ мащIэми) иджырей Абхъазым и бгыщхьэ щIыпIэхэри къызэщIэзыубыдэхэм, узыщрихьэлIэ, абхъазхэм «ацангуар» («ацан» - «цIыкIужьей», «гуарэ» - «IущIапIэ») жыхуаIэ мывэ хъунэхэр.
Абхъазым и тIуащIащхьэхэм къищынэмыщIа, абыхэм уащыхуэзэнущ адыгэхэмрэ абазэхэмрэ (убыххэри яхэту) зэрыса щIыпIэхэу иджырей Адыгэ Республикэм и къущхьэхъу лъагапIэхэми Краснодар крайм хыхьэ Адлер, Мостовской (Лабэ ЦIыкIу и псыхъуащхьэхэм) щIыналъэхэми.
Бгыщхьэ тафэ-фэхухэм ацангуар «унэ цIыкIухэр» зэрыщыхэплъагъуэр щызэхуэмыдэущ: языныкъуэхэм дежи абыхэм я закъуэщ, мыдрейхэр, зыр адрейм мывэ хъунэ зэхэухуэнахэмкIэ зэпхыжауэ щыплъагъунущ. Лъахэхутэхэр иужьрейхэм «цIыкIужьейхэм я къалэкIэ» йоджэ.
А щIыналъэм ноби къыщекIуэкI хъыбарыжьхэм ящыщ зыщ, къуршыщхьэ псы къежьапIэхэм деж, ар я лъахэу, лъэпкъ цIыкIужьей гуэр, я лъагагъкIи мыин дыдэу, зэрыщыпсэуам теухуар. Ацангуархэр зи IэрыкIыу щытари, зэрыхуагъэфащэмкIэ, ахэрщ, дэ, адыгэхэм, «испы» жыхуэтIэ ацанхэрщ.
МыгурыIуэгъуэр нэхъыбэщ
Урыс ботаник икIи географ цIэрыIуэ Альбов Николай 1892 гъэм щыIащ Абхъазым и бгыщхьэ щIыпIэхэм. Абдежым щIэныгъэлIым щригъэкIуэкIа и къэхутэныгъэм къыхиха гупсысэщ мы щIыпIэхэм лъэпкъ цIыкIужьей гуэри зэримысам ехьэлIар. Абы къызэрилъытэмкIэ, мывэ хъунэхэр зи Iэужьыр зэман жыжьэхэм бгыщхьэхэм иса Iэщыхъуэхэмрэ егъэзыпIэ къыщызылъыхъуэу щыта щакIуэхэмрэщ. АтIэми, абы уогупсыс, езы мывэ хъунэхэр щагъэувауэ щыта щIыпIэхэм я нэхъыбэр мэз зэрыт икIи псы къыщыщIэж жьанэхэм зэрапэгъунэгъур къыщыплъытэкIэ.
Мы зэманым ацангуару къахутам я бжыгъэр 500-м щIегъу.
АрщхьэкIэ, мы Iуэхум мыгурыIуэгъуи хэлъщ. Псом япэрауэ, зи гугъу тщIы ухуэныгъэхэм я лъагагъыр метррэ ныкъуэм фIэкIыркъым. ЕтIуанэрауэ, ахэр зэрызэтралъхьа къыр дзакIэ гуэмыупсыкIахэм зэхуакушхуэхэр яIэщи, абыхэм я къуагъым, Iэщми цIыхуми, зэрызыкъуагъэпщкIуэу щыта щIыкIэр гурыIуэгъуэкъым, жьы дэхупIэ бзаджэу зэрыщытым къыхэкIыу.
Ацангуархэм я лъахэщ бгыщхьэхэм узыщрихьэлIэ Мзы хыжьейм и Iэгъуэблагъэри. Зи кIыхьагъыр километритIым нэблагъэ сэрейкIэ, къыр дзакIэ гуэмыупсыкIахэмкIэ, зэпыщIа мывэ хъунэхэр удз щхъуантIэм къыхэхужьыкIыу щыплъагъукIэ умыгъэщIэгъуэн плъэкIынукъым.
Псхьу щIыналъэм
«Испы мывэ хъунэхэр» зищIысыр зэхигъэкIыну яужь ихьауэ щытащ совет лъэхъэнэм псэуа, Абхъаз щIыналъэм и бгылъэ щIыпIэхэр и кIыхьагъкIэ къызэхэзыкIухьа, археолог икIи кавказовед Воронов Юрий. И пщэ дилъхьэжа а къалэныр игъэзащIэу ар зыбжанэрэ щыIащ Бзыбэ и псыхъуащхьэхэм дэс Псхьу къуажэ цIыкIум и Iэгъуэблагъэм.
А лъахэм, нэхъ пыухыкIауэ жытIэмэ, Бавю псы бгъунжыр Бзыбэ щыхэхуэжым деж зыкъыщызыIэт пэнтхым и щыгум Воронов Юрий къыщигъуэтат пасэ зэманхэм я щIэин, быдапIэжьу къызэрекIуэкIар зыгъэнэрылъагъу ухуэныгъэ телъыджэ. А «къалэжьым» и къутахуэхэр къыхэзыгъэкъэбзыкIыжа щIэныгъэлIым къызэрилъытэмкIэ, зы лъэныкъуэкIэ укъыщеплъмэ, абдежым итагъэнущ, зи IэрыкIыр мыгурыIуэгъуэ дыдэми, Псхьу щIыналъэр зыхъумэу икIи зыгъэбжьыфIэу щыта быдапIэжь гуэр. НэгъуэщI лъэныкъуэкIэ укъыщегупсысмэ, ухуэныгъэр хъыбарыжьхэм къыхэщ испы лъэпкъым, «ацангуархэр» зи IэдакъэщIэкIыу ябжым, я щIымахуэ егъэзыпIэу щытагъэнущ...
Дапхуэдэу мыхъуами, мы ди тхыгъэм зи гугъу щытщIа мывэ хъунэхэр ноби къонэж щэху куэд зыгъэпщкIу ухуэныгъэ телъыджэхэу.
