ГъэщIэгъуэнщ
Сыт цIыхур нэхъ зыхуейр? Жэуапыр къызэрыгуэкI хуэдэщ: зыхуей игъуэту псэунырщ. А гупсысэкIэм тетщ нэхъыбэ дыдэр икIи зыхущIэкъур аращ. Ауэ языныкъуэхэм я дежкIэ ар мащIэщ, ахэр дэзыхьэхри нэгъуэщIщ.
Нобэ зи гугъу фхуэтщI Морозов Николай тыншу икIи къыхэмыщтыкIыу псэуфынут, ауэ и гъащIэ псор бэнэныгъэм триухуащ, къызэфIэмыщIэуи властым пэщIэтащ. ИгъащIэкIэ щыIэну кIэтIэржынэ ягъэкIуащ, хуит къэхъужри, щIэныгъэм хэлъхьэныгъэфI хуищIащ. Нэхъ телъыджэжыр а цIыхум Хэку зауэшхуэм и мызакъуэу, ЕтIуанэ дунейпсо зауэм хэтахэм я нэхъыжь дыдэу зэрыщытырщ.
1854 гъэм бадзэуэгъуэм и 8-м Ярославль губернэм къащалъхуащ, и адэр щIышхуэ зыIэщIэлъ Щепочкин Петрт, и анэр мэкъумэшыщIэ унагъуэ къызэрыгуэкIым къыхэкIа цIыхубзт. И адэм бзылъхугъэр фIыуэ илъэгъуа икIи быни 7 хуигъэгъуэта пэтми, абы нэчыхь хуригъэтхакъым, а щхьэусыгъуэм къыхэкIыуи Николай нэчыхьыншэу дунейм къытехьащ, зэрихьари и анэм и унэцIэрщ.
ЩIалэ дыдэу белджылы къэхъуат Петр щIэныгъэхэм зэрыхэзэгъари, и адэм ар гимназием иритащ. Ауэ аращ ныбжьыщIэр адрейхэм зэремыщхьыр наIуэ къыщыхъуар: абы тхьэр и фIэщ хъуртэкъым, латиныбзэр иджын идэртэкъым. Ауэрэ Петр щэхуу зэбграгъэх литературэм итхьэкъуащ, и мылъкур игуэшри, шырыкъущIэу ежьэжащ.
Езым хуэдэу гупсысэхэр и гъусэу щIалэр Ярославль щыщ къулей гуэрым и щIапIэм Iэпхъуащ. Иужьрейм ахэр диIыгъ къудейтэкъым, атIэ икIи игъэгушхуэрт, езыри революцэ лэжьыгъэм хэтт. ЩIапIэм щызэхуэсат властым хуэмыарэзыхэр, мыбы щытрадзэрт брошюрэхэр. Бзэгу яхьри, гупыр полицэм зэхэзехуэн ищIащ. Морозовыр пагъэкIащ университетым щIэтIысхьэнымкIэ иIа хуитыныгъэм.
И ныбжьэгъухэм Женевэ ягъэкIуащ илъэс 20 зи ныбжь Петр. Абы щыIэху ар «Вперед» революцэ газетым щылэжьащ, университетым лекцэхэм щедэIуащ. Ауэ Урысейм къызэригъэзэжу гъунапкъэм и деж щаубыдри, занщIэу лъэхъуэщым ирадзащ. Япэм къыкIэлъыкIуащ етIуанэри, ещанэри - псори зэхэту Морозовым тутнакъэщхэм илъэс 29-рэ (!) щигъэкIуащ. Ауэ а зэманыр пщIэншэу игъэкIуэдакъым, щигъэкIуа илъэсхэр и гъащIэм химыбжами: пасэрей славяныбзэри журтыбзэри хэту бзэ 11 зригъэщIащ. Хэбгъэзыхьмэ, нэхъапэм зытеплъэ хъууэ щымыта латыньри. ГеологиемкIэ, биологиемкIэ, астрономиемкIэ, тхыдэмкIэ, физикэмкIэ, авиацэмкIэ, химиемкIэ, математикэмкIэ, политэкономиемкIэ щIэныгъэ лэжьыгъэхэр итхащ. Апхуэдэу и Iэдакъэм къыщIэкIащ усэхэр, рассказхэр, гукъэкIыжхэр. Псори зэхэту Iэрытххэр том 26-рэ хъурт!
Лъэхъуэщым и лэжьакIуэхэм тутнакъым паубыдыртэкъым тхылъхэм еджэнуи, щIэныгъэм елэжьынри. Ауэ хьэпсыр хьэпсщ, сыт фIумыщами. Зы щапхъэ закъуэ: Петропавловск быдапIэм щигъэкIуа илъэси 2-м къриубыдэу Петр игъуса революционер 15-м щыщу 11-р лIащ. Езым жьэн уз къеуэлIащ, и дзэхэр щыIухуащ.
Япэу ягъэтIысу хуит зэрыхъужам, зэрыжытIащи, Морозовыр гъуэгу тэмэм тригъэувэжакъым, революцэ зэщIэхъееныгъэм нэхъ хэпщIа хъуати. Аргуэру Женевэ зыщигъэпщкIун хуей хъуащ, зэресэжам хуэдэу, лекцэхэм университетым щедэIуащ. 1880 гъэм Лондон щыIащ икIи абы Маркс Карл къыщицIыхуащ. И ныбжьэгъухэм ар Урысейм къашэжащ. АрщхьэкIэ къызэрысыжу аргуэру лъэхъуэщым ирадзащ, террористу къалъытэри.
1881 гъэм гъатхэпэм и 1-м Александр ЕтIуанэр яукIа иужь революционерхэм щысхьыншэу бгъэдыхьэу хуежьащ. Террорист зэгухьэныгъэм щыщ Петр щIэрыщIэу и суд ящIэри, пIалъэншэу кIэтIэржынэ ягъэкIуащ. Делэ мыхъун щхьэкIэ абы щIэныгъэм зритат, Шлиссельбург быдапIэм зэгуэр къыдэкIынымкIэ гугъапIэ гуэр имыIэми. АрщхьэкIэ илъэс 25-рэ дэкIа иужь, 1905 гъэм и жэпуэгъуэм Морозовым хуагъэгъуащ.
Щхьэхуимыту щыщыта илъэсхэр и гъащIэм хигъэкIами, цIыху къызэфIэмыщIэм къэнэжар хуабжьу купщIафIэу къигъэсэбэпащ. Абы химием къэхутэныгъэ зыбжанэ щригъэкIуэкIащ икIи езы Менделеевым хуэдэу щIэныгъэхэмкIэ доктор хъуащ. 1907 гъэм Морозовыр физико-химие, астрономие, естествэннэ обществэхэм хахащ.
АрщхьэкIэ властхэм аргуэру къагъуэтащ еджагъэшхуэр зэрагъэтIысыну Iэмал: 1910 гъэм абы къыдигъэкIа «Вагъуэ уэрэдхэр» усэ тхылъым абыхэм халъэгъуащ щыIэ ухуэкIэр зэрахъуэкIыным къыхуезыджэ. Лъэхъуэщым ирадзащ, ауэ Романовхэ я тетыгъуэр илъэс 300 зэрырикъум и саулыкъукIэ 1913 гъэм, хуагъэгъури, къаутIыпщыжащ.
Япэ Дунейпсо зауэм и зэманым дзэ корреспонденту Польшэм щыIащ. 1917 гъэм екIуэкIа революцэм иужькIэ щIэныгъэ лэжьыгъэм жыджэру хыхьащ. 1918 гъэм Петроград Лесгафт и цIэр зэрихьэу дэт Естество-щIэныгъэ институтым и унафэщIу ягъэуващ икIи псэухукIэ а къулыкъур зэрихьащ.
Совет властым Морозовым иритыжащ и адэ щIэину Ярославль областым щыIэ щIапIэр. Еджагъэшхуэм абы астрономие обсерваторие щиухуащ.
Ауэ абыи къыщыувыIакъым псоми ялъэIэс Петр. 1939 гъэм абы снайперхэм я курсхэр къиухати, Хэку зауэшхуэм зэрыщIидзэу лъэIуащ фронтым ягъэкIуэну. Дауи, къыхуадакъым, хэтыт лIыжь кхъахэр окопэхэм изыгъэтIысхьэнур? Апхуэдэу щыхъум, военкоматым щыжиIащ снайпер фочым трагъэувэ гъуазэщIэр игъэунэхуну и мураду. Академикыр яхуэдэлъащ: сывмыутIыпщмэ, ищхьэ дыдэм нэс сыщытхьэусыхэнущ! Сыт ящIэжынт?! Еджагъэшхуэр Ленинград егъэщIылIа Волхов фронтым зы мазэ пIалъэкIэ ямыгъакIуэу хъуакъым.
1942 гъэм и дыгъэгъазэм фронтым къыIухутащ зауэлI къызэрыгуэмыкI - илъэс 88-рэ зи ныбжь лIыжьыр! И ныбжьыр хэкIуэтами, и нэхэр жану щымытыжми, зауэлIым зыгуэрым худачыхыу идэртэкъым. ЯгъэщIагъуэуи, шэрыуэт. Фочауэм фашистипщI хуэдиз дунейм иригъэхыжащ. АрщхьэкIэ мазэр иухри, къагъэкIуэжащ, тхьэусыхэну, Сталиным и деж кIуэну зэрахуэдэлъами зыри къикIакъым. 1944 гъэм академикым иратащ Ленин орденымрэ «Ленинград зэрихъумам папщIэ» медалымрэ.
Морозов Петр ТекIуэныгъэ Иныр илъэгъуащ. Ар и ныбжьыр илъэс 93-м иту 1946 гъэм дунейм ехыжащ. Мис апхуэдэу иухащ апхуэдизу нэшэкъашэу, ауэ егъэлеяуэ купщIафIэу щыта и гъащIэ гъуэгу кIыхьыр.
