Хьэршыр къызэрагъэIурыщIар

Уафэм иралъагъуэ вагъуэ­хэр ижь-ижьыж лъандэрэ цIыху­хэм къадокIуэкI нэри пэри зыхьэхурэ псэр дэзы­хьэхыу щыIэ псоми я нэхъ ­лъапIэхэм ящыщ зыуэ. 

Пасэм псэуахэм ахэр къы­зэралъытэу щытар дунейм (ЩIы Хъурейм) тет и бгы нэхъ лъагэ дыдэм удэкIуеямэ, уи Iэхэр яхуэпший закъуэмэ, узы­лъэIэсыфын къэщIыгъэут. 
АрщхьэкIэ, лIэщIыгъуэкIэрэ цIыхухэм я зэхэщIыкIым щы­хэхъуэм, ди планетэми ар къэ­зыухъуреихь уахэми ятеухуа щIэныгъэхэри ипэкIэ щыкIуа­тэм, уафэр зыгъэщIэращIэ «цIуугъэнэхэр» ауэ сытми уз­дынэсыфын къэщIыгъэхэм ящыщ зыуэ зэрыщымытыр цIыхухэм кIуэ пэтми нэхъ зыхащIэ хъуащ. Ауэ, телъыджэр аращи, дыкъэзыухъуреихь дунейм ехьэ­лIа щIэныгъэм зиужьу, вагъуэ­хэр куэдкIэ нэхъ тпэIэщIэ «хъуами», абыхэм ­нэхъ гъунэгъу захуэщIынымкIэ, я Iэхэ­лъахэм къыщыху­тэ­нымкIэ цIыху­хэм ижь-ижьыж лъандэрэ къыздрахьэкI гура­щэ-хъуап­сэр нэхъ мащIэ ящIу зыIэпагъэ­ху­жын дэнэ къэна, иужьрей илъэс­хэм нэхъ телъыджэжу къы­зэреблэжащ. 
Ауэрэ, шыпсэ-псысэ щIыкIэу (фантастикэ) зэхагъэувами, вагъуэхэм я зэхуаку дэлъ гъуэ­гуанэр цIыхухэм тыншу зэрызэ­щIагъэхьэфынум теухуа тхыгъэхэр дунейм къытохьэ икIи  XX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм къыщегъэжьауэ абыхэм я бжыгъэм хэхъуэ зэпытщ.
ЕтIуанэ Дунейпсо зауэм иужь­кIэ, хьэршым ехьэлIа щIэ­ныгъэхэми нэхъри нэхъ щIэгъэхуэбжьауэ заужь, технологие IэщIагъэхэри ипэкIэ мэ­кIуатэ, ЩIым тесхэм ящыщу ­нэхъ хуэхьэзырхэри (астронавт-космонавтхэр) тра­Iэты­кIыу, уахэм зэрынагъэсыным хуагъэхьэзыру щIадзэ. Хьэршыр зи тегъэщIапIэ нэкъы­фIэщI Iуэтэж­хэр, повестхэр, уеб­лэмэ романхэр дунейпсо литературэм нэхъы­бэжу къы­хохьэ, я нэхъыбэр щIэныгъэ бгъэдыхьэкIэкIи гъэп­сауэ. А Iуэху узыIэпызышэм «зыдрагъэкIу» фIэкIа умыщIэну, ЩIы Хъурейм а зэманым зи лъэр нэхъ щызэтеува къэрал ухуэкIэ нэхъыщхьэу тIум, социализмэмрэ капитализмэм­рэ, бжьыпэIыгъ хэгъэгухэу яхэт СССР-мрэ США-мрэ а лъэныкъуэмкIи щызэныкъуэкъу-щы­зэпеуэу щIадзэ, хэт япэ ищын жыхуаIэу.
1957 гъэм жэпуэгъуэм и 4-р, адрей Iуэхугъуэхэм я гугъу ды­мыщIми, къызэралъытэр «Хьэрш лъэхъэнэм и щIэдзэ­гъуэущ». Сыту жытIэмэ, а махуэращ дунейм щыяпэ дыдэу ЩIы Хъурейм траIэтыкIа хьэршырыкIуэ кхъухьыр (СССР-м ейр) уахэм щихьэфар. Ди къэ­ралым апхуэдэ зэрыхузэ­фIэ­кIар, шэч хэмылъу, телъыджэ дыдэт: дунейр къызэригъэщIрэ нэхъ гущIэгъуншэ дыдэ, зэхэ­къутыныгъэшхуэхэр къытхуэ­зыхьа Хэку зауэшхуэр ди Те­кIуэныгъэкIэ зэриухрэ илъэс 12 фIэкIа дэмыкIауэ апхуэдэ зэ­рызэдгъэхъулIар. АтIэми, ар я пэщIэдзэ къудейт ди къэралым уахэм нэхъ гъунэгъу зыхуи­щIы­нымкIэ адэкIи хузэфIэкIахэм. 
1961 гъэм мэлыжьыхьым и 12-м Совет Союзым и космонавт, коммунист Гагарин Юрий Алексей и къуэр «Восток» зи фIэ­щыгъэ хьэршырыкIуэ кхъу­хьым ису дунейм щыяпэ дыдэу уахэм ихьащ икIи ЩIым и ­хъу­реягъыр зэ къилъэтыхьащ. Къэ­рал куэдым щып­сэухэм, телевизоркIэ здеп­лъым, зэхахащ а лIым хузэ­фIэкIам теухуа хъыбарыр…
А щIыкIэм тету Совет Союзым дуней псом яригъэлъэгъуащ ди къэралым бэм къыхэкIа и цIыху къызэрыгуэкIыр псом япэ ды­-дэу хьэршым зэрихьэфынур. Дауи, шэч зыхэмылъыжыр аращи, Гагариным ар хузэфIэкIын папщIэ, зыпхыкIа гъэунэхукIэхэр кIэ зимыIэм хуэдэт, апхуэдизу ахэр пхъашэIуэт икIи куэдыщэ­ти, псом хуэмыдэжу и узыншагъэм хузэфIэкIынумрэ и IэщIагъэм зэрыхищIыкIымрэ ятеу­хуауэ. 
ЩIэныгъэр зи лъабжьэу ягъэува «нэкъыфIэщI» (фантастикэ) литературэу блэкIа лIэщIы­гъуэм и 60 гъэхэм дунейм бжы­гъэншэу къыте­хьам къызэры­ща­гъэлъэгъуа­уэ, ЩIы Хъурейм щыпсэухэм 2000 гъэхэм ирихьэлIэу хьэршым хуиту къыщакIухьыф, къэрал зэмы­лIэу­жьыгъуэхэм зэдай я хэ­щIапIэхэр (станцхэр) Мазэми Марс­ми щаухуэф ­хъун хуеят. АрщхьэкIэ, зэрытщIэщи, 1990 гъэхэми абы ипэ ита илъэсхэми ди къэралми адрей хэ­гъэгухэми зэхъуэкIыныгъэ­шхуэхэр къыщыхъуащ. Политикхэми цIыхубэми псэуным, экономикэм ехьэлIа нэгъуэщI Iуэхугъуэ къызэрыгуэкIхэм елIэлIэн хуей хъуащ. 
АтIэми, XX лIэщIыгъуэм икухэм хьэршыр къэгъэIу­ры­щIэным хуэгъэзауэ цIыху цIы­кIум хъуэпсапIэу яIар, нэ­гъуэщI Iуэху къызэрыгуэкIхэм ялъахъэу, тIэкIу зэдгъэтIы­лъэ­кIын хуей хъуами, иужьрей илъэсхэм дунейм къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэщIэхэми щIэ­ныгъэр нэхъ лъэщыжу ипэкIэ зэрыкIуэтами гугъэ дахэхэр дагъэщI хьэршым адэкIи лъагъуэ узыншэхэр щыпхыт­шы­фыным ехьэлIауэ…
Ди республикэм дежкIэ зыкъедгъэзэкIынщи, КъБР-м и Iэ­тащхьэм 2023 гъэм дыгъэ­гъазэм и 20-м къыдигъэкIа Унафэ №136-УГ-м ипкъ иткIэ, физико-математикэ щIэны­гъэ­хэмкIэ доктор, ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием и академик, космонавтикэм-рэ космогониемкIэ къэхутэ­ныгъэ къызэрымыкIуэхэр езы­гъэкIуэкIа Энеев Тимур Магомет и къуэм и щIыхькIэ ягъэува стипендиеу 3 мы  гъэм къыщыщIэдзауэ иратынущ Къэбэрдей-Балъкъэрым и еджа­пIэ нэхъыщхьэхэм   щIэс студентхэм ящыщу тIумрэ (дэ­т­хэнэми сом мини 10) щIэныгъэ-къэхутакIуэ лэжьыгъэм фIыуэ хэзагъэ аспирантхэм ящыщу зымрэ (сом мин 15).