ЩэныфIагъым и махуэм

ООН-м 2019 гъэ лъандэрэ мэлыжьыхьым и 5-р ЩэныфIагъым и махуэу игъэувауэ къокIуэкI.  Хьэл зэтетым и мыхьэнэр цIыхум зыхимыщIапIэ иIэкъым.

«Уэ къуащIэну пфIэмыфIыр нэгъуэщIми иумыщIэ», - аращ дунейм  щызекIуэ цIыху зэхэтыкIэ лIэужьыгъуэ псоми я лъабжьэр. Къарум нэхърэ нэхъ узыфIэлIыкIыпхъэ щымыIэу къыщалъытэ лъэхъэнэхэм щэнгъасэм  мыхьэнэшхуэ щимыIауэ къыпфIощI, хъыбарыжьхэм укъыщеджэкIэ. Ауэ гъащIэр ипэкIэ кIуэтэху, Iэпкълъэпкъым и гъусэу псэми зеужь, езы цIыхури ищIэмрэ жиIэмрэ нэхъ кIэлъыплъыжу къыдокIуэтей,  адрейхэм хьэл дахэрэ щэн щабэкIэ уазэрыбгъэдэтыпхъэм къыпэкIуэ фIы псори и щхьэкIэ егъэунэху.  

 Хэти ищIэ хуэдэу щытщ цIыхуфIу ущытын зэрыхуейр. Ауэ цIыху щхьэхуэм къыхих псэукIэ хьэлыр езым зэрелъытар сыт хуэдизкIэ? Ар къыбдалъхурэ хьэмэ гъэсэныгъэм къыпхилъхьэрэ, е тхылъхэм къибджыкIмэ, зэфIэкIа?

Псэм и щытыкIэм елIалIэ психологхэм зэрыжаIэмкIэ, зы цIыхур адрейм зэрыдекIуэкI хьэл лIэужьыгъуэхэр апхуэдэ дыдэу куэд хъуркъым. А гупсысэр и лъабжьэу, иужьрей зэманым «профайлинг» жыхуаIэ IэщIагъэщIэр къэунэхуащ. Профайлерхэм яхузэфIокI цIыхум и теплъэм, и псэлъэкIэм, и хъуэпсэкIэм, зыхъумэжыкIэм елъытауэ, зыхиубыдэ «псантхуэ къудамэр» къагъэнэIуэн. Уеблэмэ цIыхум жиIэр пэжрэ пцIырэ зэрызэхэбгъэкIын Iэмалхэр щыIэщ.    

 Дызытепсэлъыхь щIэныгъэ къудамэр япэу къызэIузыхар нэмыцэ психиатр, профессор Леонгард  Карлщ. Урысейм мы унэтIыныгъэмкIэ нэхъ лъэрызехьэу исар психолог цIэрыIуэхэу Ганнушкин Пётррэ Личко Евгенийрэщ. Дызэрыт зэманым IэщIагъэлI нэхъыфI дыдэу къалъытэ психиатр  Пономаренкэ Виктор.  ЦIыху хьэлхэр зэрагуэш щIэныгъэрщ «характерологие» зыфIащар икIи абы и мыхьэнэр зэрыабрагъуэр дэтхэнэ зыми зыдилъагъужыфынущ.  

Леонгард зи гугъу тщIы псантхуэ лIэужьыгъуэхэр (абыхэм иджыри «радикал»-кIэ е «психотип»-кIэ йоджэ)  12 зэщхьэщидзырт. Личко къыхигъэщыр лIэужьыгъуийт.  Дызэрыт зэманым ди IэщIагъэлIхэм ахэр зэрызэхадзыр Пономаренкэ къыхигъэщхьэхукIа гупиблымкIэщ.      

Зи гугъу тщIы цIыху хьэлхэр къыхагъэщхьэхукIыным тегъэщIапIэ хуэхъур IуэхугъуитI къудейщ: псантхуэхэр зыгъэлажьэ къарум и лъэщагъымрэ и псынщIагъымрэ. Ахэращ зэлъытар цIыхур гъащIэм зэрыпхыкI щIыкIэр. Псори къыщежьэри зэкIуэлIэжри  къыддалъхуа Iэпкълъэпкъымрэ абы зихъумэжын папщIэ зыдигъуэтыж хэкIыпIэхэмрэщ.  

Сыт хуэдизкIэ дэ езым ди фIыгъэ е ди лажьэ хьэл щхьэхуэ къызэрытщтэр? Къэгубжьрей, щхьэцпэщтэ, гузэвэх, джэгурей, зыщхьэпрезыгъэх, хуэмыху щIэращIэ, псэм хуэдэ, бзаджэжь, жэмыжьыгу... Адыгэбзэм псалъэ куэд хэтщ уи пащхьэм ит цIыхум нэхъ къыхэпIиикIыу дэплъагъур нэгум къыщIигъэхьэу. Ауэ апхуэдэу дыщытыныр дэ езым къыхэтхыжрэ, гъэсэныгъэм къытхипщэрэ, хьэмэ адэ-анэхэм дадэплъейуэрэ е запытщIыжурэ десэрэ? А псоми жэуап кърет психологием, нэхъ куууэ укIуэтэху, нэхъ зыуигъэцIыхужу. Пономаренкэ къэхутэныгъэ куэд иригъэкIуэкIащ мы зи цIэ къраIуэ хьэл лIэужьыгъуиблыр къыхихын ипэ, езым ипэкIэ щыIа психологхэм я лэжьыгъэхэри тегъэщIапIэ ищIащ.

Псоми я гугъу тхуэмыщIми, психотипхэр зэпкърызых щIэныгъэм и зы кIапэ къэтIэтынщ. Псалъэм папщIэ,  «истероид» зыфIаща хьэл зыдалъагъу цIыхур адрейхэм къахыумылъагъункIэ Iэмал имыIэу жаIэ  психологхэм. Абы и дежкIэ мыхьэнэ нэхъ зиIэр зыкъыхэгъэщынырщ. ЗыхуэпэкIэ, псэлъэкIэ, еджэкIэ, лэжьэкIэ хъуми, истероидым нэхъ къыфIэIуэхур адрейхэм нэхърэ нэхъыфIу, нэхъ дахэу, нэхъ лъэщу, сытми, цIыхухэр зэрызэпеуэ лъэныкъуэ псомкIи пэрыту къыщIэкIынырщ. Ауэ и фIэщу зыгуэрым зэрелIэлIэн къару къызэремэщIэкIым къыхэкIыу, истероидым зэфIэкI къызэрымыкIуэ далъагъуркъым, и псантхуэр тIасхъэщи. ЦIыху жыджэру фэ тет щхьэкIэ, лэжьэрейкъым. Аращ зыщытхъужын хьэлыр абы и щэну щIыщытыр. Зыгъэлъэгъуэныр зи лъабжьэ мы психотипым щыщхэр актёр, уэрэджыIакIуэ, дауэдапщэхэр езыгъэкIуэкI хьэтиякIуэ хъу хабзэщ. «Нэм зыщIэзыIу» жиIэнт адыгэм, ауэ, плъагъурэ, ари цIыхум къыдалъхуащ. Къалэн нэхъыщхьэу истероидым зыхуигъэувыжыр цIыхухэм ягу зрыригъэхьынырщ. А плъапIэм хуэунэтIащ и щыгъынри, и псалъэхэри, уеблэмэ пэжым блэIэбыкIыу къигупсысхэри. Истероидыр пэшым къыщIыхьэмэ, псори зэплъынур аращ. Абы игу зэгъэнукъым гу къыщIылъатэн гуэр жимыIэу е имыщIэу. Сытым дежи ущытхъун, къыхэбгъэщын, бгъэгушхуэн хуейщ.

Щхьэхуэу къыхагъэщ хьэлщ «гузэвэх» («тревожный») зыфIэпщыфыну хьэлым и щытыкIэр. Ар нэхъ зыхуэщ цIыхум утыку имыхьэмэ нэхъ къещтэ, закъыхигъэщыну тегушхуэркъым, абы зэраныгъэ гуэр къишэнкIэ зэрыгузавэм къыхэкIыу. Истероидымрэ гузэвэхымрэ зыр адрейм пэщIэту пхужыIэнущ. Ипэрейр утыкум хуэпабгъэмэ, гузэвэхыр абы щощтэ. Лэжьыгъэ нэхъ гугъу дыдэхэр дихыныр нэхъ фIэтыншщ, уеблэмэ ар зыщIар езыр зэрыарар къамыгъэнаIуэ щхьэкIэ, игу хэщIынукъым, и гугъу ямыщI закъуэмэ.

 «Гипертим» зыфIаща хьэл зиIэ цIыхур «джэгурей» жыхуэтIэхэм ещхьщ. Ар и унагъуэм, зэрыжаIэу, езым и мэ зыщыуахэм быдэу епхащ, ахэр зыхуей хуигъэзэным нэхърэ нэхъ къыфIэIуэху зыри щыIэкъым. ГушыIэрейуэ,  нэгузыужьыр фIэфIу зэрыщытым къыхэкIыу, гипертимыр хьэл тыншу щытми, мыхьэнэ зиIэ Iуэхушхуэхэр и пщэ дэплъхьэ хъуркъым, набдзэгубдзаплъэу зэрыщымытыфым къыхэкIыу.

Дэтхэнэ цIыхуми и щытыкIэм зы хьэл лIэужьыгъуэ е тIу щытепщэу къалъытэ, адрейхэм мащIэрэ куэду хэпхъауэ къонэ. Мыхьэнэ нэхъ зиIэ а тIур къыхэпхутыкIа нэужь, гурыIуэгъуэ мэхъу ар и унагъуэми, и лэжьыгъэми, зыхуэзэ цIыхухэми зэрахущытынур, бгъэдэлъ Iэзагъхэр, къыфIэIуэхур, къинэмыщIхэр, а псом къикIращи – узэрыщыгугъ хъуну фIыр е узыхуэсакъыпхъэ Iейр. Пономаренкэ и тхылъхэм я зым щыжеIэ:

хьэл Iей щыIэкъым. Нэрыбгэ щхьэхуэм и хьэлыр елъытакъым ар зэрыцIыхухъуми, зэрыцIыхубзми, абы и  ныбжьми, къызыхэкIа лъэпкъми, зэрихьэ динми.  ЩIэныгъэлIым къызэрилъытэмкIэ, психотип нэхъыбэ цIыхум хэлъыху, хьэлкIэ нэхъ зэтету апхуэдэщ. ЖаIэ псори уи фIэщ мыхъупэми, узэлэжьыпхъэр, гугъу уезыгъэхьыр, уи цIыху декIуэкIыкIэм, щэныфIагъым хуэчэмыр къэпщIэху,  ипэкIэ уокIуатэ.   

 ЧЭРИМ Марианнэ.