УсакIуэу къигъэщIа

КIуащ БетIал псэужамэ, дызэрыт илъэсым илъэс 95-рэ хъунут. Багъы Пётр 1995 гъэм ныбжьэгъум теухуауэ итха гукъэкIыжхэм ущие куэд хэлъщ, езы усакIуэри нэгум IупщIу къыщIагъэхьэ.

БетIал Алыхьым усакIуэу къигъэщIат. Езым итхам хуэдэу ар щыгуфIыкIырт нэгъуэщIхэм я тхыгъэфIхэми. Езым и усыгъэр игу щрихьыжым деж, фыкъедаIуэт, жиIэрти итхам къытхуеджэрт. И пащхьэм тхылъымпIэу телъыр зэхэтхыхьат, псалъэ къигъуэтахэр, усэ ныкъуэтххэр, телефон номерхэр, нэгъуэщI Iэджи тетхауэ. Зыбгъэдэс стIолым телъ тхылъхэм, тхылъымпIэхэм, зэридзэкIа Iэрытххэм тхьэрыкъуэф хуэдиз хъу и тхьэкIумэхэр къыгуэлэлу, и нэхэр щIригъэлъафэу, япэм иIа и хьэ плъыжьышхуэр зэзэмызэ къыхэгъуэлъхьэжырти, ар БетIал и гуфIэгъуэшхуэт. Абы Хьэсэнрэ сэрэ десэжат, ауэ ар зи гум темыхуэр институтым и унафэщI КIэрэф Къамболэтт. ИкъукIэ лIы тэмакъкIыхьт ар, хабзэшхуэ зыхэлът, БетIали фIыуэ илъагъут, ауэ и пIэм къизышыр хьэрат. Хьэсэнрэ сэрэ а щым я Iуэхум диукIырт, шэми дисырт, шхуми дисырт.

Институт лэжьыгъэми усэ тхынми къыдэкIуэу, БетIал тхакIуэ, усакIуэ ныбжьыщIэхэми я ущиякIуэт, я чэнджэщэгъут, щIэблэр Iейм щихъумэрт, фIым хуиунэтIырт. Куэд къакIуэрт абы и деж, ятхахэр яIыгъыу е письмокIэ кърагъэхьауэ щытахэм я щхьэ кърикIуар зрагъэщIэну. Абыхэм БетIал яжриIэм уемыдэIуэну гугъут – акъылышхуэ хэлът, щIэхъуари, щIэмыхъуари, дяпэкIэ щIэн хуейри, ехьэкIи-къехьэкIи хэмылъу, ауэ ягу емыуэу яжриIэрт. БетIал псэуху ди лъэпкъ щэнхабзэм зегъэужьыным пылъащ: бзэщIэныгъэм телэжьащ, зэфIэкI зиIэ щIалэгъуалэр литературэм хуэзышэ лъагъуэм тригъэуващ, усыгъэхэм хуэхей куэди къыжьэдикъуащ.

Зэгуэрым зы щIалэ щхьэпэлъагэ укIытэх гуэр, и ныбжьэгъуи и гъусэу, къакIуэри, БетIал абы кIыхьу епсэлъащ, и усэ къызэджахэр хузэпкърихащ. «Уэлэхьи, мыбы БетIал зыгуэр дилъэгъуам, игу ирихьын гуэр къыхуихьам», – жысIэрт сигукIэ. ЩIалитIыр щIэкIыжа нэужь, сеупщIащ: «Хэт сымэ ахэр?» – жысIэри. «Мис а нэхъ щхьэпэлъагэр Тхьэгъэзит Зуберщ, хыфIимыдзэжмэ, егугъумэ, ар усакIуэ хъунущ», – жиIэгъат БетIал. Куэдрэ и цIэр фIыкIэ къриIуэу, езым итхахэми къыхуеджэу, КIуащым и Iумэтым итахэм ящыщщ Нало Заур. Езы Заури БетIал зыхилъхьэ щымыIэу бгъэдэтащ, нобэр къыздэсым гукъыдэж ин хэлъу яужь итщ и ныбжьэгъу лъапIэу щытам ди щэнхабзэм, ди литературэм хуэфащэ увыпIэ зэрыщигъуэтыным.

Институтым лэжьакIуэ сыкъыщыкIуам адыгэбзэм и грамматикэ ятхыну загъэхьэзыру щIадзат, мурадышхуэ яIэт, ямыгъуэтыр ар зыгъэзэщIэнт. Мурад къудей мыхъуу, тхылъым и шыфэлIыфэу щытынур БетIал иубзыхуат, ар нэхъыбэу, нэхъ хэкъузауэ зи щхьэфэ иIэбэну Iуэхугъуэхэри къыхигъэбелджылыкIри, ди грамматикэм и гъуазэр хэзышыну зыхуигъэфащэ щIэныгъэлIхэми я цIэр къриIуат. А псомкIи БетIал дэIэпыкъуэгъу къыхуэхъур, чэнджэщ къезытыр адыгэбзэм куууэ хэзыщIыкI, илъэс куэд щIауэ абы елэжь, адыгэбзэм и IэфIымрэ и дахэмрэ зыщызымыгъэнщI Елбэд Хьэсэнт.

Езы БетIали щIэныгъэлI Iэзэт: аспирантурэм щIэсу Москва щыщыIа илъэсхэм зи унафэ щIэта, адыгэбзэр щIэныгъэр и лъабжьэу къэзыхутэну псом япэу яужь ихьа профессор Яковлев Николай куэдым гу лъригъэтат. БетIали, усыгъэм къыхуалъхуауэ щымытамэ, бзэмкIэ щIэныгъэлI IэкIуэлъакIуэ дыдэ хъунут – аспирантыху бзэр зэрыбджыну Iэмалхэм ящыщу куэдым щыгъуазэ зищIат, нэгъуэщIыбзэхэмкIэ хуабжьу гурыхуэт, ахэр псынщIэу зригъэщIэфырт. Дахэу, уригъэхъуапсэу ирипсалъэрт урысыбзэм. Нэмыцэбзэрати, Багъы Николайрэ абырэ, тIэкIуи загъэщIагъуэу пIэрэ жыпIэну, а бзэмкIэ щызэпсалъэ Iэджэрэ къэхъурт. Бзэ лIэужьыгъуэ куэдым яIэ ухуэкIэхэм щыгъуазэт БетIал, адыгэбзэр нэгъуэщIыбзэхэм къахэзыгъэщхьэхукI щытыкIэхэр, зэхэлъыкIэхэр, къэпсэлъыкIэхэр, абыхэм щхьэусыгъуэ яхуэхъуа хабзэхэр къитIэщIырт, псалъэ къуэдзэхэмрэ междометиехэмрэ езым иджыну, зэхигъэкIыну и пщэ щIыдилъхьэжауэ щытари арауэ къыщIэкIынт.

Адыгэбзэм и шыфэлIыфэхэм фIыуэ зэрыщыгъуазэм и щыхьэтт абы и усыгъэхэм я ухуэкIэ телъыджэр. Псалъэхэм я зэпхыкIэм, я къэкIуэкIэм, я IэтIэлъэтIагъэм, макъхэр зэрызэщIэжьыуэм нэгъэсауэ хищIыкIырти, бзэм и Iэмал псори, хабзэу хэлъри Iэзэу къигъэIурыщIэрт. Аращ БетIал и усэхэр адрейхэм щIахэмыгъуащэр – псалъэхэм мыхьэнэрэ теплъэгъуэу яIэхэр къанэ щымыIэу зэрыхуейуэ къигъэсэбэпыфу зэрыщытарщ. Куэд зыщIэхэр мащIэкъым, ауэ, куэд ящIэми, куууэ гупсысэфыр закъуэтIакъуэщ. БетIал япэкIи иужькIи, ди жагъуэ зэрыхъущи, а IуэхугъуитIыр зэпхауэ зыбгъэдэлъ ди усакIуэхэм, тхакIуэхэм мащIэщ яхэтари яхэтри.

Литературоведхэр, критикхэр, псом хуэмыдэу КIуащым фIыуэ илъагъуу щыта Нало Заур, БетIал и усыгъэм и купщIэм, и ухуэкIэм, абы и тхыгъэм гъэщIэгъуэну, езы БетIал япэу усыгъэм къыщигъэсэбэпа Iэмалым, инверсиекIэ зэджэм, убгъуауэ мызэ-мытIэу тетхыхьащ. Абыхэм сытепсэлъыхьыну сэ си пщэ дэслъхьэжыркъым, ауэ, къызэрысфIэщIымкIэ, БетIал и усэхэр тIэкIу гугъуу тхащ. ЩыIэщ усакIуэ, и IэдакъэщIэкIым губзыгъафэ къытригъэуэн папщIэ бзэр зэхиIуантIэу, щIагъыбзэкIэ псалъэу, зэпхьэлIэ мыхъухэр зэригъапщэу, и усэхэр хэIущIыIу ищIын мурадкIэ, абыхэм къыщиIэт Iуэхугъуэхэм я географием гъунапкъэншэу зригъэубгъуу, ауэ щыхъукIи, зытепсэлъыхьым хищIыкIыр Истамбыл губгъуафэ изоплъ зыхужаIэм хуэдэ зыгуэру.

УсакIуэм, тхакIуэм и тхыгъэм авторым и гупсысэм и кууагъыр, и талантым и инагъыр къуегъэлъагъу, къуегъащIэ, ауэ сэ си щхьэкIэ къысщохъу авторым и лъэкIыныгъэ псори и тхыгъэм белджылы, сэтей къищIын хуэмейуэ, абы и губзыгъагъымрэ и тхыгъэм и губзыгъагъэмрэ зэлъэщIэмыхьапхъэу, тхыгъэр зэпымыууэ абы кIэлъеIэми. Арыншамэ, итх псори зыкъомкIэ зэтехуэнущ, гупсысэ и IуэхукIэ щIэщыгъуагъэ хэбгъуэтэжынукъым. БетIал и усэхэр «Махуэр хуабэщи, дыгъэ къопс, абы и псэр ди псэм хуэдэщ» усэкIэм щIемыщхьыр, ахэр тIэкIу гурыIуэгъуей щIэхъур, япэрауэ, зытепсэлъыхьыр ауэ къызэрыгуэкI Iуэхугъуэу зэрыщымытырщ (адыгэбзэкIэ тхами, умыматематикыу математикэр къызэрыбгурымыIуэнум ещхьщ). ЕтIуанэу, гупсысэ куу хилъхьэмрэ бзэм и Iэмалхэмрэ щызэхуимыгъэхъуф, бзэр къыщыхуэмыгъэIурыщIэфхэм дежщ. ТхакIуэр, усакIуэр зыхуэтхэхэм къахуемыплъыхыу, ахэр езым зэрызыхудригъэплъеин Iэзагъэ бгъэдэлъын хуейщ. Уэр нэхърэ мынэхъ губзыгъэм и тхыгъэ укъеджэныр хьэзабщ, ар пщызымыгъэгъупщэ «тхакIуи» ди мащIэкъым.

БетIал фIыуэ щыгъуазэт а зэманым щIэныгъэр здынэсам, искусствэм, литературэм я гугъу умыщIыххи. Мыстым къыщыхъуати, мыст хуэдэти, жиIэу псалъэ купщIэншэ зэи къыжьэдэхуртэкъым, зытепсэлъыхьым сыт щыгъуи фIыуэ хищIыкIырт, и бзэр шэрыуэт, абы и гупсысэм, и псалъэм дэтхэнэ зыми къыхихын игъуэтырт. Арат жьыри щIэри абы щIызыIэпишэр. Гъусэ къыхуэхъухэр тригъэурт, ягу бампIэ дихырт, чэнджэщэгъу яхуэхъурт, езым цIыхум защигъэнщIыртэкъым, губзыгъагъыу, лIыгъэу, гъэщIэгъуэну, дахагъэу яхэлъыр къиулъэпхъэщырт, ахэр нэхъри игъэбагъуэрт.