КъэхутэкIэщIэхэм дызыхуашэр

      Метри 139-рэ зи лъагагъ Хеопс и пирамидэр илъэс мини 4,5-рэ ипэкIэ дунейм къытехьащ. Ар Пасэрей Мысырым и ухуэныгъэ нэхъ ин дыдэхэм хабжэ.

Кхъэхалъэжьхэм щыдращIея адрей щхьэпапцIэ унэ абрагъуэхэм елъытауэ, Хеопс ейм пэш зэхуэщхьэхуэу зыбжанэ хэтщ. Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, ди лъэхъэнэм и IX лIэщIыгъуэм а пирамидэм къыщагъуэтат Хеопс фирхьэунымрэ Пащтыхь Гуащэмрэ я «лэгъунэхэмрэ» Пэшышхуэ гъэлъэгъуапIэмрэ. Ахэр щIэныгъэлIхэм япэ дыдэу къыщаплъыхьар XIX лIэщIыгъуэм икухэрщ.

АтIэми, апхуэдиз зэман зэрыдэкIауэ, щIэныгъэрылажьэхэмрэ лъахэджхэмрэ яхузэхэгъэкIакъым ухуэныгъэ абрагъуэм нэгъуэщI пэш щхьэхуэхэр иIэми абыхэм ящыщ зыр езы фирхьэуным кхъэлэгъунэу хухахауэ щытами.   

                       Мюон маскъалхэм я фIыгъэкIэ

Иджыблагъэ Франджымрэ Япониемрэ я физикхэм, мюон маскъалхэр къагъэсэбэпкIэрэ, сканер-щIэпщытыкI щIыкIэу зэхаплъыхьа Хеопс и пирамидэм «къыщахутащ» гъуэдыдж абрагъуэу къабжа пэш нэщIышхуэ.

ScanPyramids проектым, 2015 гъэм къыщегъэжьауэ ягъэлажьэм, и зы Iыхьэщ сканер Iэмалри. Абы лъандэрэ щIэныгъэлIхэм пщэрылъ зыщащIыжауэ къокIуэкI фирхьэунхэу Хеопсрэ Хефренрэ я пирамидэхэу Гизэ щIыналъэм итхэм нэмыщI, «Къутахуэ», «Тхьэмбылыфэ» зыфIаща ухуэныгъэ абрагъуэхэу Дахшур щIыпIэр зи хэщIапIэхэми я кIуэцIым щIыхьэу, пэш гъэпщкIуахэр къыщалъыхъуэну.

Зи гугъу тщIы проектым зделэжьым, физикхэм къагъэсэбэпащ инфра-плъыжь термографие, мюон радиографие, 3D-реконструкцэ, лидар-сканирование, мюон томографие Iэмалхэр.

Физикэ щIэныгъэм пирамидэхэм «ятриухуа» и Iыхьэм и щIэдзапIэт 1960 гъэхэм къэгъэсэбэпауэ щыта техникэри. Абы щыгъуэщ США-м щыщ физик, Нобель и саугъэтыр зрата Альварес Луисрэ абы къыдэлэжьахэмрэ Гизэ щIыналъэр зи хэщIапIэ Хефрен и пирамидэм и кIуэцIым щыщыIэнкIэ хъуну гъуэжлау гъэпщкIуахэр къыщалъыхъуауэ щытар.

Пэжщ, зи гугъу тщIы а щIэныгъэлIхэм япэщIыкIэ къагъэсэбэпа детекторхэр (маскъалхэм зэрызагъазэм кIэлъыплъ Iэмэпсымэ), щIыпIэ куэд зыубыдхэм ящыщу, зэрыиныщэм къыхэкIыу, пирамидэм и кIуэцIым щIахьэфатэкъыми, ку нэщIу щиIэнкIэ хъунухэри къащыхуэлъэгъуатэкъым.

«Ауэрэ техникэм нэхъри зиужьащ, детекторыщIэ зэщIэкъуахэри къежьащ, - жеIэ США-м и Чикаго къалэм дэт къэрал университетым щылажьэ физик-ядерщик Гарсия-Солис Эдмундо. – Иджы дэ тхуэщI Iэмэпсымэхэр, лабораториехэм щIэтхыу, дэнэ лъэныкъуэкIи щытхуэгъэлэжьэнущ, апхуэдизкIэ ахэр Iэрыхуэщ икIи быдэщи.

Хьэрш маскъалхэм я нэхъыбэр, Дыгъэм къыпкърылындыкIхэри абы и къэухьым хиубыдэ планетэ нэхъ жыжьэ дыдэм (Плутон) адкIэжкIэ къилъэтыкIхэри, зэрызэхэтыр протонщ. АтIэми, ди планетэм и хьэуам къыхыхьэ маскъалым гуащIагъэшхуэ зэрыпкърытым къыхэкIыу, езым хуэдэ нэгъуэщI «цIыкIужьейхэри» кIуэрыкIуэм тету къегъэщI, я нэхъыбэр пионрэ мюону. Иужьрейхэм аргуэру нэгъуэщI маскъалхэр дунейм къытрагъэхьэ. Минусу зэщIэузэда мюонхэр уэгум зэритыр секундэм и къутахуэ мелуан бжыгъэкIэ зэщхьэщыха зэманым хуэдизщ. Ахэр зыхуэзэ псоми - цIыхухэми, псэущхьэхэми, жыгхэми, къэкIыгъэхэми - зэраныгъэ лъэпкъ къыхуамыхьу, якIуэцIропсыкI. Абы щыгъуи хуабжьагъэу яIыгъыр нэхум зэрызидзым хуэдизыпсщ.

ИтIани, езы маскъалхэр пкъыгъуэ Iувхэм щапхрылъэтыкIкIэ, я гуащIагъым и Iыхьэ гуэр абдежым къыщамыгъэнэн яхузэфIэкIыркъым. Абыхэм апхуэдэ я «шыфэлIыфэмрэ» я зыкъэгъэлъэгъуэкIэмрэщ физикхэм щIэгъэкъуэныфI яхуэхъуу къалъытэри. Къэзыпщытэ IэмэпсымэхэмкIэ мюонхэм я зыгъэзэкIэм кIэлъыгъуазэурэ, абыхэм зрагъэлъагъуф мафIэбгхэм я кIуэцIым къыщыхъу-къыщыщIэхэр, тхыдэм и щIэину Мысырым, Америкэм и майе, ацтек къэралыгъуэхэр здэщыIахэм мывэм къыхащIыкIауэ къыщызэтена ухуэныгъэ быдэхэм пкъращIыхьагъэнкIэ хъуну гъуэдыдж нэщIышхуэхэр.

- ИкъукIэ гугъэфIхэр дэзыгъэщIщ, зыпхрыкIми къыщымынэ мюонхэм я гуащIагъым щыщ Iыхьэ гуэр абдежым къызэрыщагъанэр, - жеIэ уахэм къикI маскъалхэр джыным куэд щIауэ яужь ит, США-м и Техас штатым и университет нэхъыщхьэу Остин къалэм дэтым щылажьэ физик Швиттерс Рой. – Абыхэм апхуэдэ «хьэл-щэн» зэраIэр дэркIэ фIыгъуэшхуэщ икIи къэхутэныгъэщIэхэм даIузыгъащIэщ.

Мысырым и пасэрей щIэиныр джыным куэд щIауэ дихьэх щIэныгъэлI цIэрыIуэ, Инджылызым и Бристоль къалэм дэт университетым щылажьэ Додсон Айдан къызэрилъытэмкIэ, Хеопс и пирамидэм и кIуэцIым метр 40 и кIыхьагъыну къыщахута ку нэщIышхуэм «къыдгуригъэIуэфынущ» езы ухуэныгъэр щызэтралъхьэм къагъэсэбэпа Iэмалхэр зыхуэдэри, фирхьэуным и кхъэлэгъунэр щагъэпщкIуа лъэныкъуэри, адрей къамыхута пэшхэр здэщыIэнкIэ хъунури.  

  Пэш щхьэхуэр ара Хеопс и кхъэлэгъунэр?

Мыбдежым демыгупсысынкIэ Iэмал зимыIэщ физикхэм къахута пэш щхьэхуэр къыхэзыIущIыкIахэм ар зыхухахауэ щытыгъами. Сыт а унэ кIуэцIым щагъэпщкIуар? А упщIэм и жэуапым лъыхъуэр мащIэкъым.

Языныкъуэхэр зэрегупсысымкIэ, абы нобэр къыздэсым хъума щыхъуауэ къыщызэтенагъэнкIэ хъунущ зи лъэужьыр IуэрыIуатэми тхыдэми къыпхуэмыщIэну цIыхухэм куэд щIауэ зэIэпах Атлантидэ хытIыгу абрагъуэу къэхъукъащIэ шынагъуэм дэкIуэдауэ щытыгъам тесахэм къащIэна тхылъыжьхэмрэ хьэпшып лъапIэхэмрэ.     

Мыдрейхэр зэрегупсысымкIэ, а пэшым ущыIууэнущ лъэхъэнэ жыжьэу зи гугъу тщIыхэм Мысырым щыпсэуахэр цIыхум ещхьу хьэршым къилъэтыкIахэм япыщIауэ зэрыщытам щыхьэт техъуэ Iэмэпсымэу ди планетэм къыздахьахэми.

Тхыдэм щыщ хъужа Мысыр жыжьэм и блэкIар зыдж щIэныгъэлIхэм я нэхъыбэм зэрагъэувымкIэ, физикхэм ку нэщIышхуэу пирамидэ абрагъуэм къыщахутар езы Хеопс и кхъэлэгъунэр, ипэжыпIэкIэ, здэщыIэр арагъэнущ.     

     КЪУМАХУЭ Аслъэн.