«Адыгэ псалъэ» газетым и хэщIапIэр здэщыIэ Налшык дэт Печатым и унэм и епщIанэ къатым узэрытехьэу япэу узыхуэзэр зауэшхуэм и лыгъейм хисхьа ди редакцэм и лэжьакIуэу щытахэу, Хэкум шынагъуэ къыщылъысым къалэмыр зэзыгъэтIылъэкIыу Iэщэр къэзыщта Абыдэ Залымхъан, КъардэнгъущI Хъалид, Бжьэдыгъу Шэмсэдин, Къущхьэ БетIал, Шыгъушэ Пщыкъан, Шыд Ибрэхьим сымэ я цIэр зытетха фэеплъ пхъэбгъурщ. Ди япэ номерыр къызэрыдэкIрэ илъэсищэ щрикъум ирихьэлIэу дунейм къытехьа тхылъми открыткэ щхьэхуэми ахэр IупщIу къыщыхэдгъэщащ. Нобэ абыхэм я гугъу кIэщIу ныфхуэтщIынщ.
Тэрч районым хыхьэ Мартэзей (иджы Дей) къуажэм 1910 гъэм къыщалъхуа икIи къыщыхъуа Абыдэ Залымхъан «Социалистическэ Къэбэрдей-Балъкъэр» газетым парт гъащIэмкIэ и къудамэм и унафэщIу редакцэм щылэжьащ. ИужькIэ Печатым и лэжьакIуэхэм я профсоюзым и республикэ комитетым и Iэтащхьэ хъуащ. 1941 гъэм газетым къигъэзэжауэ зауэм щIидзащ икIи мыгувэу дзэм дашащ. Абы къехъулIакъым и зэфIэкI псор журналистикэм къыщигъэлъэгъуэну.
Лейтенант Абыдэ Залымхъан и къару мащIэ хилъхьакъым бийр зэтекъутэным. Офицер хахуэр зауэлIхэм я дежкIэ щапхъэт икIи и псалъэр тIу ямыщIу жиIар ягъэзащIэрт. Абы сэлэтхэр игъэгушхуэрт, бийм ебгъэрыкIуэу ар зэрызэхакъутэфынур я фIэщ ищIыфырт.
1942 гъэм мазаем (февралым) и 2-м лIыгъэ къигъэлъагъуэу ар хэкIуэдащ. Залымхъан щыщIалъхьащ Ленинград областым щыIэ Сычёвэ къуажэм.
Бжьэдыгъу Шэмсэдин къыщалъхуа 1918 гъэм Даутокъуэ-Серебряковым и дзэхэм Аргуданыр яубыдат икIи большевикхэм я телъхьэхэр зэтраукIэу щIадзат. Абыхэм къалъыхъуэрт къуажэ мэкъумэшыщIэхэм я Iэтащхьэ, партизан Бжьэдыгъу Мусэ, ауэ къахуэгъуэтакъым.
И щхьэгъусэ Хьэбидэт, и къуэ цIыкIуитIымрэ и пхъумрэ и гъусэу, мэзым зыщигъэпщкIуат. Бандэм ар къащIащ икIи яубыдыну кIуащ. Хьэбидэтрэ сабийхэмрэ загъэпщкIуну зэрежьа шыгур, шыхэм ирахьэжьэри, щхьэпридзащ икIи анэм фэбжьышхуэ хихащ. Абы иужькIэ махуэ бжыгъэщ Хьэбидэт зэрыпсэужар.
Къуажэм къэкIуэжащ Мусэ, и фызыр щIалъхьауэ. И щхьэгъусэм и кхъащхьэм деж абы тхьэ щиIуащ илъ ищIэжыну. ИужькIэ ар и бынхэм ялъагъужакъым – граждан зауэм хэкIуэдащ. И сабийхэр я Iыхьлыхэм зрашэлIэжащ.
Мусэ гу зыщимыхуа и къуэ нэхъыщIэ Шэмсэдин къыдэкIуэтейри, Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIум щеджащ. Ар цIыху жыджэрт, блын газетхэр къыдигъэкIырт. Пасэуи къалэмым дихьэхат икIи и тхыгъэхэр «Социалистическэ Къэбэрдей-Балъкъэр» газетым щIэх-щIэхыурэ къытрадзэрт. А еджапIэр къиуха нэужь, ягъэкIуауэ щытащ газетым и адыгэ редакцэм. Ар лэжьащ собкорру, мэкъумэш къудамэм и унафэщIу. Абы и тхыгъэхэр екIурабгъуншэт икIи жант.
1941 гъэм Дзэ Плъыжьым ираджащ. 115-нэ шудзэм хэту фронтым кIуащ. Дивизэм и политрук Бжьэдыгъум псалъэкIи, езым и щапхъэмкIи зауэлIхэр игъэгушхуэрт. ЛIыгъэ къэзыгъэлъагъуэ зауэлIхэм ятеухуа и тхыгъэхэр фронтым къыщыдэкI газетым щIэх-щIэхыурэ къытехуэрт.
1942 гъэм и гъэмахуэм дивизэр къалмыкъ губгъуэм къихутащ. Зы махуэ гуэрым, тIасхъэщIэх кIуауэ, Бжьэдыгъур зыхэт гупыр нэмыцэхэм яIууащ. Абыхэм къуажэ гуэрым зыщагъэбыдат. АбыкIэ хъыбар зрагъэщIа командованэм гупым унафэ къыхуищIащ - зыIууа фашист тIасхъэщIэххэр езыхэм зэтраукIэну. Бжьэдыгъу Шэмсэдин а къалэныр Iэзэу икIи лIыгъэ хэлъу зэфIигъэкIащ, абы и гупым къуажэри хуит къащIыжащ.
115-нэ шу дивизэм ирагъэкIри, Бжьэдыгъур ягъэкIуащ дзэ училищэ. Лейтенант нэхъыжь цIэр иIэу ар къиуха нэужь, Харьков фочауэ дивизэм хагъэхьащ. Иджы ар ротэм и командирт, журналист IэщIагъэри зыщимыгъэгъупщэу газетхэми тхэрт.
Бжьэдыгъу Шэмсэдин и хахуагъэм хуэфащэ пщIэ къыхуащIауэ щытащ, абы къратащ Бэракъ Плъыжь, Вагъуэ Плъыжь орденхэр, «И хахуагъэм папщIэ» медалу тIу.
1944 гъэм щIышылэм (январым) и 8-м Кировоградскэ областым и Александровскэ районым хыхьэ Нерубайкэ къуажэм щыхэкIуэдащ.
Бжьэдыгъу Шэмсэдин и цIэр аргудандэсхэм фIащащ ар къыщалъхуа унэр зытет уэрамым. Кировоградскэ областым хыхьэ Ясиновскэ къутырым, Шэмсэдин щыщIалъхьам, дэтщ абы и цIэ-унэцIэр дыщэ хьэрфхэмкIэ зытетха фэеплъ.
Ди деж щылэжьауэ Хэку зауэшхуэм лIыхъужьу хэкIуэдахэм ящыщ зыщ 1900 гъэм Жанхъуэтхьэблэ (Псыгуэнсу) къыщалъхуа КъардэнгъущI Хъалид. Ари «Социалистическэ Къэбэрдей-Балъкъэр» газетым щыIащ илъэс зыбжанэкIэ. А зэманыр мащIэщ къалэмым хуэIэзэ журналист къыпхэкIын щхьэкIэ, ауэ ар хэзэгъат газет лэжьыгъэм. Хъалид и IэщIагъэм ехъулIэу, газет псалъэр пхигъэкIыфу щытащ. Абы къиухат Къбэрдей-Балъкъэр пединститым и филологие къудамэр икIи тхыгъэхэм бзэ жанкIэ къаIуатэрт зытепсэлъыхь зэманыр, цIыхухэр зэрыщытар.
КъардэнгъущI Хъалиди яхэтащ лъаIуэу фронтым кIуахэм. И псэр пытыху ар яхуэпэжащ Хэкум, къызыхэкIа лъэпкъым. Ар езыр хахуэу зауэ къудейтэкъым, атIэ и гъусэу фронтым Iут сэлэтхэр игъасэрт бийм щымышынэу икIи къыпамыкIухьу, текIуэныгъэр къызэрахьынур я фIэщ ищIырт.
1943 гъэм Кърымыр хуит къыщащIыжым хэкIуэдащ икIи абы щыщIалъхьащ. Ди жагъуэ зэрыхъущи, КъардэнгъущI Хъалид и сурэт дгъуэтакъым икIи ар зиIэ ди газетеджэхэм къахэкIмэ, икъукIэ дыщыгуфIыкIынут.
Къущхьэ БетIал 1912 гъэм ХьэтIохъущыкъуей Ипщэ (Зеикъуэ) къуажэм къыщалъхуащ. Еджэным къыкIэрыхуауэ щIидзами, набдзэгубдзаплъэт, губзыгъэт икIи ерыщт, зыщIидза Iуэхур сыт щыгъуи и кIэм нигъэсырт.
Зеикъуэ курыт еджапIэм щIэсу тхэн иригъэжьати, газетхэм щIэх-щIэхыурэ къытехуэрт и тхыгъэхэр: корреспонденцэхэр, очеркхэмрэ рассказ кIэщIхэмрэ. Еджэным зи гур ета щIалэ цIыкIур и адэм Пятигорск ишащ икIи урыс школым щIигъэтIысхьащ. И адэм и ныбжьэгъу лIыжь гуэрым деж щыIэурэ абы щеджащ.
ИужькIэ БетIал, Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIум щыпищащ. Ар къиухри, дзэм къулыкъу щищIащ. Дэнэ щыIами, и къалэнхэм яхуэпэжт икIи жэрдэм хэлъу зэфIигъэкIырт.
Зауэр къэхъеиным ипэкIэ Къущхьэ БетIал ягъэкIуауэ щытащ «Социалистическэ Къэбэрдей-Балъкъэр» газетым. ЯпэщIыкIэ ар лэжьащ зэдзэкIакIуэу, пропагандэмрэ агитацэмкIэ къудамэм и унафэщIу. А IэнатIэхэм абы зыкъыщигъэлъэгъуат жэрдэм зыхэлъ къызэгъэпэщакIуэ гъуэзэджэуи 1941 гъэм мэлыжьыхьым (апрелым) и 25-м къыхуагъэфэщащ газетым и редактор къулыкъур. Абы ар тетащ Хэку зауэшхуэм щIидзэу нэмыцэдзэхэр ди лъахэм къэсыху.
ЗэрыпхъуакIуэ фашистхэр Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщысым, Къущхьэ БетIал дзэм хыхьащ икIи Iэщэ иIыгъыу бийм япэуващ. Ар зэуапIэм Iутащ адыгэ нэсым, офицер хахуэм зэрыхуэфащэу, лIыгъэ хэлъу.
БетIал щIэхъуэпсырт ТекIуэныгъэр къыщытхьыну махуэм, ауэ абы ар илъэгъуакъым. И хэку лъапIэм, къызыхэкIа лъэпкъым, и къуажэгъухэм я хуитыныгъэм Iэщэ иIыгъыу щIэбэну ар зэуапIэм къыщаукIащ 1945 гъэм. ЩыщIалъхьащ Дон Iус Ростов къалэм пэмыжыжьэу.
Дахэу къежьат Шыд Ибрэхьим и гъащIэ гъуэгуанэр. 1912 гъэм ХьэтIохъущыкъуей Ипщэ (Зеикъуэ) къуажэм къыщалъхуа щIалэщIэр зыхэтхэм фIыкIэ сыт щыгъуи къахэщырт, мурадыфIхэр иIэт. «Социалистическэ Къэбэрдей-Балъкъэр» газетым и къудамэм и унафэщIу щыткIэрэ, газетым и лэжьакIуий щIыгъуу, 1940 гъэм Союзпсо мэкъумэш выставкэм хэтат икIи абы и дыжьын медаль къратауэ Москва къикIыжат.
«Шыд Ибрэхьим сэ фIыуэ сцIыхуу щытащ, - итхыжащ тхакIуэ Къэрмокъуэ Мухьэмэд. - Си нэгу щIэтщ а щIалэ дахэшхуэр. Ар нэ къуэлэнт, лIыгъэ зэрыхэлъым и щыхьэту, жьэпкъ дыкъуакъуэт. И щхьэц Iув фIыцIэхэм и натIэшхуэр къыщIэщырт. Ар зэрыщыту цIыху дахэт - псэ къабзэт, и нэгум губзыгъагъэр къищу…».
Зи сабиигъуэр Октябрь революцэм ипэ илъэсхэм хиубыдахэм, еджэну Iэмал зимыIахэм ящыщт ар. Ауэ Совет властыр уври, Ибрэхьими нэхъуеиншэу щIэныгъэм зритащ. Езыри еджэрт, ликбезым хэту, и къуажэгъухэри иригъаджэрт. Ар ящыщщ къуажэм и япэ егъэджакIуэхэм, курыт щIэныгъэ зригъэгъуэту, иужькIэ институт къиухыу жылэм япэ дыдэ школым и бжэр ныбжьыщIэхэм къахузэIузыхахэм.
Зэман кIыхькIэ егъэджакIуэу лэжьащ Шыд Ибрэхьим. Ар колхоз комсомол организацэми и секретарт. ИужькIэ, и зэфIэкIым гу къылъатэри, комсомолым и Бахъсэн райкомым и япэ секретару хахауэ щытащ. ВКП (б)-м и парт школ нэхъыщхьэр къиухащ. А илъэсхэм быдэу къыпыщIауэ щытащ «Социалистическэ Къэбэрдей-Балъкъэр» газетым. Арагъэнущ комсомол лэжьыгъэм къыщыхэкIыжым журналист IэнатIэр къыщIыхихари. Ар къуажэ, рабочэ корреспондентхэм ядэлэжьэнымкIэ газетым и къудамэм и унафэщIу щытащ.
1941 гъэм и бжьыхьэм къызэрагъэпэщу щIадзащ 115-нэ шу дивизэр. Абы хэту зауэм Iухьащ Шыд Ибрэхьим. Шуудзэр зыIууа гугъуехьышхуэхэри игъэващ. Дивизэм и политотделым и инструктору щыта Ахъуэхъу Аслъэнбий къызэриIуэтэжамкIэ, Ибрэхьим хахуэу зауэу къаукIащ. Ар зэрыхъуари мыпхуэдэущ.
Губгъуэ пцIанэм шуудзэм танкхэмкIэ къыщебгъэрыкIуэрт нэмыцэхэр. Дивизэм и политотделым и унафэщI Селяев Махъты и гъусэу Шыд Ибрэхьим къалэнышхуэ и пщэ илъу Веселый къуажэм, штабыр здэщыIэм, къэкIуэжын хуейуэ къежьащ. Абыхэм къахуэзащ Ибрэхьим и къуажэгъу, и ныбжьэгъу, зауэм ипэкIэ комсомол, парт лэжьыгъэм хэта Мэршэнкъул Хьэбалэ. Аращ Ибрэхьим и кIуэдыкIам и хъыбарри къэзыхьыжар. Гупыр мыбдеж къыщагъэтIыса нэмыцэ десантым IущIэри, 1942 гъэм бадзэуэгъуэм и 26-м Большая Мартыновкэ жылагъуэм пэмыжыжьэу щыхэкIуэдащ.
Шыд Ибрэхьим къуитI къыщIэнати, тIури и адэм хуэфащэу къэгъуэгурыкIуащ.
Шыгъушэ Пщыкъан ящыщщ Хэкум, ТекIуэныгъэм щхьэкIэ зи псэр зытахэм. Ар 1903 гъэм Болэтей (Терекскэ) къуажэм къыщалъхуат, журналист ахъырзэмант - и бзэр шэрыуэт, и къалэмыр жант. Абы Москва къыщиухат газет лэжьакIуэхэр щагъэхьэзыр илъэсищ курсхэр, фIэфIт очеркхэмрэ рассказ кIэщIхэмрэ итхыну, ауэ псом хуэмыдэу хуэшэрыуэт фельетоным.
Пщыкъан лэжьэн щыщIидзащ «Къэрэхьэлъкъ» газетым 1928 гъэм. ИужькIэ Ленинскэ къалэ еджапIэ цIыкIум, партым и Тэрч райкомым, Бахъсэн щIыналъэм къыщыдэкI «Большевисткий путь» газетым къулыкъу лъагэхэр щиIыгъащ. Хэку зауэшхуэр къыщыхъеину илъэсым адыгэ газетым къигъэзэжащ жэуап зыхь и секретару. Журналистикэм зэрыхэта зэман мащIэм абы зыкъигъэлъэгъуат IэщIагъэлI Iэзэу, ныбжьэгъуфIу, хыхьэхэкI зиIэу.
Зауэр къызэрыхъейуэ ар военкоматым кIуащ икIи фронтым яшэну лъэIу тхылъ яритащ. Абы и лъэIур къыхуащIащ. Ротэм и командир Шыгъушэ Пщыкъан зауэлIхэм яхэтащ ахэр псалъэкIэ, щапхъэкIэ игъэгушхуэу, лIыгъэ яригъэлъагъуу, сыт хуэдэ къалэнри игъэзащIэу. 1942 гъэм и бадзэуэгъуэ (июль) мазэм ар щыхэкIуэдащ Дон Iус Ростов и Iэгъуэблагъэм.
