Шыдыгъу

12 мая, 2025 - 09:33
Хэхэс гъащIэр зи натIэ хъуа Тэгъулан Екъуб и Iуэтэжыр теухуащ езым и нэгу щIэкIа Iуэхугъуэм. Ар къыщыхъуар Узун-Яйла щIыпIэрщ.
 
Хэкуми тIэкIу ирагъэщхьт Узун-Яйла щIыналъэр. «Шы щызепхуэну дэгъуэщ», - жаIэри, арат абы итIысхьэн щIэхъуар къэбэрдей адыгэхэр. ШыкIэт цIыхухэр зэрызекIуэр, уасэфIи ищIт шым, къэралыгъуэ дзэм иращэу. Адыгэхэр апхуэдэурэ зыкъомрэ шым тепсэукIащ. 1950 гъэр къыщысам, кIуэху нэхъ мащIэ хъууэ щIидзами, Узун-Яйла щIыгум иджыри шы хъушэхэр изу итт.
А гъэм Узун-Яйлам шыдыгъу гуэр къизэрыхьат. Ди къуажэми Хьэшым жари зылI дэст, дыгъуэнкIэ Iэзэрэ апхуэдэ Iуэхухэм хуэIэкIуэлъакIуэу. Тырку дыгъумрэ Хьэшымрэ кIуэгъу-тIысэгъу зэхуэхъуауэ Iуэху къыздрагъэкIуэкIырт. Ауэрэ а тIум ди къуажэ шыхэми нэ традзэ. Ди къуажэ шыхъуэ Сэлихь, гъунэгъу къуажитI-щым яшхэри хэту, хъушэшхуэ пэрытт.
Зы махуэ гуэрым, жэщ хъууэ цIыхухэр зэгъэжа нэужь, Хьэшымрэ и гъусэмрэ зы фо мати къадыгъури, Сэлихь шы щигъэхъу губгъуэм яхьри макIуэ. ШывейкIэ мафIэ ящI, абы и IугъуэмкIэ бжьэр ягъалIэ, бжьэ матэр якъутэри яшх. Сэлихьи къытрагъэхьэу и шыр пахуну арат я мурадыр.
«Уэри Iыхьэгъу удощI»,  - Сэлихьыр къагъапцIэ. «Хьэуэ»,  - идакъым Сэлихь, ар щыжраIэм. ИтIанэ дыщIигъужащ: «Апхуэдэу фщIымэ, дыкъащIэнщ, ауэ Мэжид лъэрыгъышитI иIэщ, щIопщ ялъагъумэ, мафIэ къэлыдам хыхьэну, мис ахэр щIэфш».
Абы зи гугъу ищI Мэжид, «сишхэр ядыгъунущ» жиIэу тегужьеихьарэ и боубжэр быдэу етауэ, ишхэр IункIыбзэIулъкIэ ихъумэрт. Ауэ ХьэшымкIэ ар Iуэхутэкъым. Ар дыгъуэным апхуэдизкIэ хуэIэзэ хъуати, IункIыбзэIулъыр шэхудэкIэ къытрибзыкIырти, езым IункIыбзэ хуищIырт. Мэжид и бо IункIыбзэри апхуэдэущ зэрызыIэригъэхьар.
МахуитI-щы дэкIауэ, Сэлихь жьыуэ къуажэм къыдолъадэри мэкIий: «Ныжэбэ дыгъу къэкIуащ! Губгъуэм дыгъу итащ!» Дыгъуи-нэгъуэщIи щыIэтэкъым, езыхэм гурыщхъуэ зыхурамыгъэщIын щхьэкIэ, ягъэIуу арат. Къуажэр Iэрпхъуэр мэхъури, дыгъу лъыхъуэу губгъуэм докI. ДэкIа щхьэкIэ, шуи лъэси я лъэужь ягъуэткъым.
Сэри сахэтт абыхэм. Къэдгъэзэжа нэужь, гупсысэу пырхъуэм тес си адэр, ауан тIэкIуи хэлъу, къызоупщI: «Къэвгъуэта Сэлихь и дыгъур?»
Абы щыгъуэ мэкъумэш зэманти, мэшхэр шэжыпсыфэ хъуауэ апхуэдэт. «Мэкъумэш зэманым дыгъу къызэрымыкIуэнур, къакIуэмэ, лъэужь къызэригъэнэнур фщIэркъэ?» — жиIащ.
Къуажэм япэу хьэжыщI кIуар си адэрати, и цIэм «хьэж» пагъэувауэ «Хьэж-Ибрэхьим» къыхужаIэрт, кIэщIу «Хьэжы» жызыIи щыIэт.
Хэтми зыгуэрым къуажэр къызэригъапцIэр къыгурыIуат Хьэж-Ибрэхьим. «Ахэр фэр хуэдэу мыделэ, шыр мэшым зэприхуу и лъэужь къигъэнэну, уэрей мыбы зы Iуэху щыщыIэм», - жиIащ Хьэжым.
Си адэм ар жиIа нэужь, махуищ дэкIатэкъым Хьэшымрэ и гъусэмрэ жэщым, зыми къамылъагъуу, бом щIыхьэу, ящIа IункIыбзэIухымкIэ боубжэр Iуахыу, Мэжид и шы гъэфIа-гъэбжьыфIаитIыр къыщIашу еуэу щежьэжам.
Мэжид нэху щыху къищIакъым шыхэр бом зэрыщIэмытыжыр. Хуейм зыхуейр игъуэтри, бажэм хуэдэу ущу дэкIыжат. «Сишхэр ядыгъуащ», - жиIэри, пщэдджыжьым къежьащ, бзаджэр жиIэу. Мэжид и анэшыр Думэныщхэт, абыхэ хьэтыр яIэт. Арати, «Сишхэр къысхуэвгъуэтыж», - жеIэри, и анэшхэм я деж макIуэ.
Ар и анэшхэм я деж макIуэ, ауэ Хьэж-Ибрэхьим гурыщхъуэ зыхуищIыр жыжьэ щыIэтэкъым.
Хьэжыр шым мэшэс, зэмыплъэкIыу докIри, губгъуэм Сэлихь шы щигъэхъу щIыпIэм макIуэ. Мы Iуэхур Сэлихь деж къызэрыщекIуэкIар къищIат, Хьэшыми ицIыхут. Мо лIыжь Iущым Сэлихь къегъэтIысри IуроупщIыхь.
«СщIэкъым», - жи Сэлихь, ауэ Хьэжыр пхущыгъэуэну зыгуэртэкъым. Зеплъыхь-зыкъеплъыхьри, фо матэ нэщIыр щIэтIауэ къегъуэт. МафIэ зэрыращIыхьа шывей сахуэхэри утыкум адэ-модэкIэ щикъухьат. Хьэжым Сэлихь щыхигъэзыхьым, абы фIэкIа хуэмыбзыщIу зыкъеIуэтэж: «Шыр пахунути, яхуэздакъым, щымыхъум, Мэжид ишхэр щIахуащ».
Сэлихь къуажэм къишэжри, тIэкIуи хэуащ: «Ухуэныкъуэтэкъым, нэгъуэщIтэкъым, сытыт узезыхуэр?» - жиIэри, ауэ иужьым иутIыпщыжащ.
Узун-Яйлам и гъунапкъэу зы къалэ цIыкIу щыIэщ, Гурын жари. «Дэ зыгуэрым дыкъигъуэтмэ, дыкъэзыгъуэтынур Хьэжыращ», - жиIат Хьэшым и тырку гъусэм. Хьэшым и кIуапIэ-зекIуапIэхэр ищIэрт Хьэж-Ибрэхьими, занщIэу Гурын макIуэ. ДэIуакIуэ-лъэIуакIуэ хуэдэурэ лъыхъуэурэ, Хьэшымрэ и гъусэмрэ зыщIэлъ хьэщIэщыр зрегъащIэ.
Зы пщэдджыжь, Хьэжым и нэмэзыр ищIщ, и КъурIэныр къищтэри, хьэщIэщым деж ауэ зы выгу Iутти, а выгум йоуэри йотIысхьэ, КъурIэни еджэу, дыгъуи ещэу. МакъкIэ КъурIэн еджэу здэщысым, Хьэшымыр къелъагъу, и дамэм и джанэ къуэлэныр теубгъуарэ и бэщмакъ лъыгъхэм «тIакъ-тIакъ» жригъэIэурэ дэкIуеипIэмкIэ къехыу. Хьэшым зыкъримыгъэлъагъуу, Хьэжыр абы и щIыбагъымкIэ къыбгъэдохьэри, и дамэхэм къытоуIуэ.
Хьэшым зыкъигъазэу Хьэжыр къыщилъагъум, къоуIэбжь: «Уэ дэнэ укъыздикIар, зи унагъуэр бэгъуэн Хьэжы?»
«Уэ укъыздэкIуам сэ сыкъэкIуэфынукъэ, зиунагъуэрэ!» - жиIэри, абы хэту, ипэкIэ жандармым иригъэщIауэ къаувыхьагъэххэти, Хьэшыми, хьэщIэщым щIэлъ и тырку гъусэри, тIури къаубыдри, хьэпсым щIадзэ.
Хьэшым и тырку гъусэм жандармыр щилъагъум, апхуэдизкIэ шынати, дзыгъуэ гъуанэм ихьэнут. Хьэжым шыхэр зращари къигъуэтщ, ахэри къыIихыжри, къеуэри, къуажэм къэкIуэжащ.
Абы иужьым къуажэр зэхуэсщ, «Зэ ищIами, ищIащ, иджы нэужь иремыщIэж», -  жаIэри, Хьэшыми и гъусэри хьэпсым кърагъэгъэкIыжащ.
Хьэпсым къикIыжа иужь, Хьэшым къуажэм къигъэзэжакъым.
Мы Iуэхур къэхъури, илъэситI дэкIауэ, сэри дзэм сыхэту Урфа сыщыIэт. Урфар Тыркум и ипщэ-къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ къыщыт зы къалэщ. Абы сыщыIэу зы махуэ гуэрым, гъуси сиIэу гуэл Iуфэм дыIутт, адрыщIым дызэпрыкIыну кхъуафэжей дежьэу.
Зэуэ зэрызехьэу зы гуп къыIуохьэ, тэжджырейм тесу зылIи кърахьэкIыу. ЦIыхур уапхымыкIыфу Iувт.
«Сыт мы цIыхухэр щIызэрызехьэр?» - жыдоIэри, дыщIоупщIэ.
«Мор я щихъращ. Зы къуажэ гуэрым цIыкIухэр сымаджэ щызэдэхъуащи, ирагъэпщэну яшэ», - къыдат жэуап.
Тэжджырейм тес щихъыр дыдежкIэ блэкI пэтрэ зэ дызэIуоплъэ. Сеплъмэ, Хьэшымт щихъыр, и жьакIэр и бынжэм къэсрэ и щхьэм щхьэфIэкъуэ хужьыр фIэшыхьауэ!
Абдежым зэуэ, Хьэшым КъурIэн хуабжьу дахэу еджэу зэрыщытар сигу къокIыж. И КъурIэн еджэкIэм цIыхухэр дригъэхьэха къыщIэкIынт. Сыкъызэрилъагъуу тэжджырейм къепкIыхри, зыкъызишэкIащ. Зэ къешэкIыгъуэм си тхьэкIумэ ижьым къыхуегъазэри, къоIущащэ: «Алыхьыр пщIэмэ, сыпIуэтэнкъым», - жеIэри.
Адрей и къешэкIыгъуэм сэри и тхьэкIумэ сэмэгум хузогъазэри, соIущэщэж: «Хъунщ, усIуэтэнкъым», - жызоIэри.
Нобэ къэсыху Хьэшым зэи зы цIыхум хуэсIуэтэжакъым.
  • 50 просмотров
Поделиться:

Читать также:

09.06.2025 - 15:18 → Фалвар и тыгъэр
09.06.2025 - 14:08 → БзэщIэныгъэри гъэсэпэтхыдэщ
05.06.2025 - 17:04 → Усэхэр
03.06.2025 - 10:08 → ЩыIэщ, ауэ я бзэр яIэщIэхуащ
02.06.2025 - 15:29 → Хьэту Пётр и усэхэр