Тхьэрыкъуэ гъэсахэр

Хьэр цIыхум зэриныбжьэгъум псори дыщыгъуазэщ. Ауэ ардыдэр хужыпIэ хъунущ тхьэрыкъуэми. А къуалэ телъыджэр ди гъащIэм куууэ хэтщ, къыдэсащ, хэбгъэзыхьмэ, къыддоIэпыкъу. Пэжщ, пэжщ: тхьэрыкъуэхэр гузэвэгъуэ хэхуахэр къызэрырагъэлам теухуа хъыбархэр, уеблэмэ, къыщожьэ Пасэрей Египетым, Алыджым, Къэжэрым  (Персием), нэгъуэщI къэралхэми. Щхьэ жыжьэ дыIэбэрэ? Тхьэрыкъуэ гъэсахэм Хэку зауэшхуэм зыкъыщагъэлъэгъуащ укъэзымыгъэщIэхъуну пощтзехьэу икIи шынэ зымыщIэу.
1870-1871 гъэхэм екIуэкIа франджы-прус зауэм тхьэрыкъуэхэр къызэрыхэжаныкIар ящIэрти, лъэныкъуитIри - дыдейхэри, нэмыцэхэри - хущIэкъуащ а псэущхьэхэр езыхэм я кIэлъыплъыныгъэм щIагъэувэну. 1941 гъэм и бжьыхьэм фашистхэр Москва къыщебгъэрыкIуэм совет цIыхухэм унафэ хуащIащ уней тхьэрыкъуэ псори милицэм и IуэхущIапIэхэм иратыну. Махуищ пIалъэу иратырт. ЗымыгъэзащIэхэр жэуапым ирашэлIэнут зауэ зэманым и хабзэхэм тету. Апхуэдэ дыдэу Iуэхум бгъэдыхьащ зэрыпхъуакIуэхэри. ЗыкъыпэщIэзысахэм тхьэрыкъуэхэр пощтзехьэ папщIэу къагъэсэбэпынкIэ шынэрти, абыхэм яубыда щIыналъэхэм щыпсэухэм унафэ тк1ий хуащIащ япI апхуэдэ псэущхьэ псри ятыну. Абы емыдаIуэхэм гущIэгъуншэу ябгъэдыхьэрт: Ростов областым щаукIауэ щытащ илъэс 14 зи ныбжь щIалэ цIыкIу.
Тхьэрыкъуэхэм апхуэдизу мыхьэнэшхуэ иратырти ахэр уэгум щаубыдын папщIэ, хэбгъэзыхьмэ. Къагъэсэбэпырт, къашыргъэ, бгъащхъуэ гъэсахэр. Абыхэм зауэм и IэнатIэ псоми къулыкъу щащIэрт икIи щIэупщIэшхуэ щиIэт. ЗауэлI гъащIэ куэд кърагъэлащ а псэущхьэ угъурлыхэм. Мис щапхъэ зыбжанэ.
1941 гъэм совет тIасхъэщIэх гуп бийхэм къаухъуреихьащ, я рацэ закъуэр къутати, абыхэм пыщIэныгъэ гуэри къыхуаIэжтэкъым дыдейхэм. Я насыпти, зы тхьэрыкъуэ закъуэт здащтат. Я Iуэху зыIутыр зытетха тхыгъэр и лъакъуэм фIащIэри, яутIыпщащ. Уэгум щитым абы къебгъэрыкIуащ езым хуэдэу ягъэса къашыргъэр. Абы къиу1ащ ауэ IэщIэкIащ. Пшапэр зэхэуауэ тхьэрыкъуэ станцым нэса иужь ар къэрэгъул щIалэм и пащхьэм щыук1уриящ,  лъэрымыхьыщэ хъуати. Хьэлъэу бауэрт, и лъакъуэ лъэныкъуэр къутат, езыр зэхэфыщIат, ауэ тхыгъэр нихьэсат. А бзу ц1ык1ум и ф1ыгъэк1э ди зауэл1хэр кърагъэлащ.

ИпэкIэ къызэрыхэдгъэщащи, тхьэрыкъуэхэр щызэуащ щIы щхьэфэми, уэгуми, хыми. Зэхэуэ гуащIэхэм хэта иужь ди псыщIагърыкIуэ кхъухьым дертышхуэхэр игъуэтат: езыр-езыру зекIуэжыфыртэкъым Апхуэдэхэм я деж зэрыхъущи, я рацэри зэIыхьат. Къахуэнэжыр щежьэм гъусэу къыздащта тхьэрыкъуэ закъуэрт. Къезыгъэлари аращ. МахуитIым километр миным щIигъу зэпичри, пощтзехьэм хъыбарыр зыIэрыхьапхъэхэм я деж нигъэсащ. Ныкъуэкъутэ хъуа кхъухьым дэIэпыкъуну нэгъуэщI ягъэкIуащ, абы ар ишэжащ. Еплъ а псэущхьэ цIыкIум хузэфIэкIам! Апхуэдэ щапхъэхэр апхуэдизу куэдщи, дэтхэнэри щыгъуазэу къыщIэкIынущ я нэхъ мыхъуми зым.

Апхуэдэ тхыгъэхэу мин 15-м щIигу тхьэрыкъуэхэм Хэку зауэшхуэм и зэманым зыхуейхэм Iэрагъэхьащ. Абыхэм яхэтт мыхьэнэ ин дыдэ зиIэхэри. Ауэ псом нэхърэ нэхъ лъапIэщ кърагъэла цIыху гъащIэхэр. Мыри щIыгъужын хуейщ: щхьэусыгъуэ зэмылIэужыгъуэхэм я зэранкIэ связым и Iэмэпсымэхэр зэIыхьэрт. Ахэр бийм щакъутэ къэхъурт. Ауэ зи гугъу тщIы пощтзехьэхэм я узи, шыни зыхащIэртэкъым: абыхэм пщэрылъ щащIа къалэныр я псэр пытыху ягъэзащIэрт.

И теплъэр егъэлеяуэ дахэщи, дэ ахэр фIыуэ долъагъу, ауэ дегупсысмэ, къыдгуроIуэ ар къытхуиIэ пэжыныгъэм щхьэкIи тлъагъун зэрыхуейр.