Дунейм лъэпкъыу тетым я тхыдэр, зэрахьэ хабзэхэр, адрейхэм къазэрыщхьэщыкI я лъэпкъ нэщэнэхэр, гупсысэкIэмрэ псэукIэмрэ къозыгъащIэр абыхэм я анэдэлъхубзэращ. Адрей бзэхэми хуэдэу, ди адыгэбзэми тхыдэ кIыхь иIэщ, гъуэгуанэ купщIафIэ къикIуащ. Адыгэбзэм зиужьыным, зиузэщIыным и Iуэхум сыт щыгъуи игъэпIейтейуэ лъэпкъым папщIэ псэуа цIыху пэрытхэм ящыщ адыгэ щIэныгъэлI, еджагъэшхуэ, хэкупсэ нэс Хъуран Батий къызэралъхурэ мы гъэм илъэси 135-рэ мэхъу (1890 - 1928).
Иджырей адыгэбзэ грамматикэр зэфIэувэным зэман куэд ихьащ. I9I7 гъэм екIуэкIа Жэпуэгъуэ революцэшхуэм иужькIэ ар урыс грамматикэм и хьэрфхэм хуагъэкIуащ. ИлъэситI-щы нэхъ дэмыкIыу бзэм и макъхэр къэгъэлъэгъуэныр хьэрып хьэрфылъэм трагъэхьащ, иужькIэ латин графикэр лъабжьэ хуэщIын хуейуэ унафэ къащтащ. Ар гъэзэщIэныр пщэрылъ хуащIауэ щытащ Хъуран Батий. А зэманым ар Налшык округым щIэныгъэмкIэ и къудамэм и унафэщIу лажьэрт. I926 гъэм ар ягъэувауэ щытащ Кавказ Ищхъэрэ щIыналъэ гъэзэщIакIуэ комитетым егъэджэныгъэмкIэ и къудамэм и пашэу.
Дэфтэрхэм къызэраIуэтэжымкIэ, Хъураныр хуабжьу щыгуфIыкIат апхуэдэ унафэ бзэм зэрытращIыхьам, сыту жыпIэмэ, псом япэрауэ, ар зэгъэщIэгъуафIэт. КъинэмыщIауэ, дунейм тхыбзэу тетым я нэхъыбапIэр зытетыр а латин тхыкIэрат. Апхуэдэуи (ар Хъураным и дежкIэ нэхъыщхьэ дыдэт) адыгэхэм я нэхъыбапIэр зыщыпсэу хамэ щIыпIэхэм щызекIуэ бзэхэм я макъхэри къызэрыгъэлъэгъуар латин хьэрф тхыкIэмкIэт. Хэкупсэ нэсыр щIэхъуэпсырт дэнэкIэ щыIэ ди лъэпкъэгъухэри зэпыщIэжа хъуным, абы сэбэп хуэхъуну къилъытэрт тхыкIэ зэщхь зиIэ бзэхэр.
Дзыхь къыхуащIа къалэныр зэман кIэщIым къриубыдэу икIи щытхъу пылъу зэфIигъэкIащ Хъураным. Латин хьэрф тхыкIэм абы иригъэзэгъа адыгэбзэ алфавитым цIыхубэр щигъэгъуэзэн щхьэкIэ, ар къытрадзащ а зэманым ди щIыпIэм урысыбзэкIэ къыщыдэкI, адыгэбзэ напэкIуэцI зиIэу щыта «Красная Кабарда» газетым. Алыфбейр зрагъэщIэну я нэ къикIырт щIэныгъэм щIэхъуэпс, гъащIэщIэр зи плъапIэ цIыхубэм. ЩIэблэм щIэныгъэр а хьэрфылъэмкIэ къащтэным сэбэп хуэхъуащ а лъэхъэнэм Налшык школхэр къыщызэрызэIуахари. Абыхэм адыгэбзэр щезыгъэджыну IэщIагъэлIхэр япэщIыкIэ зэхуашэсурэ алыфбейм и тхыкIэмрэ къеджэкIэмрэ щыгъуазэ хуащIырт. Егъэджэныгъэ лэжьыгъэм пэрытт Хъуран Батии. АлыфбеищIэмкIэ тхэуэ икIи еджэу абы иригъасэрт газет лэжьакIуэхэр, школ егъэджакIуэхэр. Апхуэдэу ар и редакторт адыгэбзэкIэ къыдэкI тхылъхэм, езыми апхуэдэ тхыгъэхэр игъэхьэзырурэ лъэпкъ газетым къытрыригъадзэрт.
АдыгэбзэкIэ газетыр къыдэгъэкIыныр нэсу зэтеублэжа щыхъуар I924 гъэрщ. А илъэсым дэнэкIи къыщагъэсэбэп хъуащ латин графикэм тет адыгэ алыфбейр. Абы арэзы техъуат къэралым и Правительствэр икIи адыгэ лъэпкъ тхыбзэм и лъабжьэу ар къэщтэнымкIэ унафэ щхьэхуи ищIат. А гъэ дыдэм мэкъуауэгъуэм и I-м дунейм къытехьащ «Къэрэхьэлъкъ» газетым и япэ номерыр.
«Къэрэхьэлъкъыр» адыгэбзэкIэ къызэрыдэкIыр куэдкIэ и фIыгъэт Хъураным. АлыфбеищIэм зэман пыухыкIакIэ хэплъэжа нэужь, абы хэлъ ныкъусаныгъэхэр игъэзэкIуэжщ, зыхущыщIэхэр хилъхьэжри, Хъураным ар I924 гъэм буквару къыдигъэкIауэ щытащ.
АдыгэбзэмкIэ еш имыщIэу зэрытхэм, абы ехьэлIа къэхутэныгъэхэр зэрыригъэкIуэкIым нэмыщI, Батий хэплъэжырт а бзэмкIэ тхауэ «Къэрэхьэлъкъым» и редакцэм къахь корреспонденцэ псоми, тхыгъэхэр зэригъэзэхуэжырт, алыфбеищIэм иригъэзагъэу, жыпIэнурамэ, адыгэ газетым и редакторт. АнэдэлъхубзэкIэ къыдэкI газет закъуэр, «Къэрэхьэлъкъыр», цIыху минхэм я дежкIэ зэреджэ, гъащIэщIэм ухуэзышэ, абы и хабзэхэмрэ гупсысэхэмрэ ухуэзыгъасэ икIи гъуэгу захуэ утезыгъэувэ гъащIэ тхылът.
Адыгэ газетыр ди щIыналъэм ди бзэмкIэ къыщыдэгъэкIын мурадым и закъуэтэкъым Хъураным и гупсысэ куухэр здынэсу щытар. Абы и хъуэпсапIэт дунейм щикъухьа хъуа ди лъэпкъэгъу псори зы бзэкIэ, зы тхыкIэ зиIэ хьэрфылъэм къигъэщI бзэкIэ зэпсалъэу, я Iуэху зэрыщIэу псэуныр. ИкIэм-икIэжым апхуэдэ зэпыщIэныгъэм ахэр зы ищIыжыным хуэгъэпсат еджагъэшхуэм и IуэхущIафэхэр. Зы лъэпкъым щыщ цIыху псори, ахэр зыщыпсэу щIыпIэм емылъытауэ, зы бзэкIэ псэлъэныр, тхыгъэ зэхуэдэ яIэныр, я алыфбейхэр зэхуэдэу щытыныр - апхуэдэ Iуэху еплъыкIэхэр я лъабжьэт Хъураным лъэпкъым хуиIэ лъагъуныгъэ иным.
Хъуран Батий зэхигъэува алыфбейр адыгэхэм иджыри илъэс бжыгъэкIэ яхуэлэжьащ. Ар щахъуэжар I936 гъэращ. Нобэ абы и цIэр зэрехьэ щалъхуа Къулъкъужын Ипщэ къуажэм дэт курыт школым. Налшык къалэ администрацэм и унафэкIэ I996 гъэм Хъуран Батий и цIэр фIащащ къалащхьэм и уэрамхэм ящыщ зым, «Тхылъ» тыкуэн цIэрыIуэр зытетым.
ЩIэныгъэ куу зыбгъэдэлъа, акъыл жан зиIа, хэкум ифI къызэрыкIын мурад дахэр зи плъапIэу псэуа цIыху щыпкъэм и фэеплъыр зэман кIыхькIэ жылагъуэм щымыкIуэдыжынщ. Адыгэбзэм, адыгэ газетым теухуауэ щIэныгъэлI щэджащэм и псэм щигъэфIа и гурылъхэр нобэрей адыгэхэм тщыгъупщэ хъунукъым.
