КъызыхэкIар ящыгъупщэркъым

Адыгэхэм Ливием, Уэсмэн империем и щIыналъэу щытам, зрагъэзэгъащ XVIII - XIX лIэщIыгъуэхэм.

Ливием и Мысратэ къалэрщ адыгэхэм къатепщIыкIыжахэм я нэхъыбэр щыпсэур. КъинэмыщIауэ, нэгъуэщI щIыпIэхэми хэпхъауэ щопсэу, Бенгази къалэми зыкъом дэсщ. Ахэр Ливием ис хьэрып лIакъуэ нэхъ лъэщхэм хабжэ. ЦIыху мини 10-м нэблагъэ адыгэхэр зэрыс щIыпIэм «Шэрджэс куейкIэ»йоджэ.

Ливием ис адыгэхэм я нэхъыбэр сату Iуэхум пылъщ, къэралым емыпха IэнатIэхэм нэхъ зратащ. ЖыпIэнуракъэ, Мысратэ къалэм удыхьамэ, уэрамхэм дэт тыкуэнхэм тетхауэ урохьэлIэ шэрджэс унэцIэхэм, тыкуэныр зейм и цIэри пытыжу. Я бзэр тэрэзу яхуэмыгъэшэрыуэми, адыгэ хабзэр яIэщIэхуами, я тхыдэм щыщ гуэрхэм щымыгъуазэми, «ухьэрыпщ» яжепIэу ядэнукъым, адыгэу залъытэжри. Адыгэгу зэракIуэцIылъым и щыхьэтщ Бенгази къалэдэс адыгэхэм Адыгэ ФIыщIэ Хасэ къызэрызэрагъэпэщар. Абы и къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщщ дуней псом щикъухьа адыгэхэм запыщIэныр.

Ливием щыпсэу ди къуэшхэм я лъэпкъ дамыгъэр я Iэ щIыбым традзэрт, абыкIэ зэрыадыгэр, къызыхэкIа лIакъуэр кърагъэлъагъуэу. А хабзэр пасэрейхэм къащIэнауэ Хэкум здрахами здэкIуам къыщагупсысами ящIэркъым. Абыхэм адыгэ шхыныгъуэ гуэрхэр я унагъуэхэм щапщэфI. Псалъэм папщIэ, хьэлIамэ ящI, гуэдз хьэжыгъэм къыхащIыкIыу. XVIII лIэщIыгъуэм и кIэухым - XIX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм хуэзэу иджырей Ливием и къэралыгъуэр ухуэным хэлIыфIыхьащ ди лъэпкъэгъу зыбжанэ. Абыхэм къулыкъушхуэхэр я пщэ дэлъащ.

Ливием щекIуэкIа лъэпкъ зэщIэхъееныгъэм и пашэу щытащ Къул Мухътар-Бэч. Италиер Ливием къыщытеуам, Къулыр илъэс 35- рэ хъууэ арат. Ар бийм япэу япэщIэувахэм яхэтащ, хэку хуэхъуа Ливиер ядихъумэну. ЩIалэт, гъэсат, еджат, зэпIэзэрытти, и гъусэхэм дзыхь къыхуащIырт, и чэнжэщхэми къыщIэдэIурт. Революцэм и пашэу щытащ ар, икIи лъэкIащ италянхэр щIыналъэм ирихужыну. ЖыIапхъэщ Мухътар Ливием къыщыхъу политикэ зэщIэхъееныгъэ псоми я пашэу зэрыщытар. Абы къыдэкIуэуи, Къулращ Ливиер пащтыхьыгъуэ ухуэкIэм къытришу республикэ хабзэхэм хуэзышар. РеспубликэщIэм и тхьэмадэу щытыныр зыхуагъэфэщар адыгэ щIалэрат, арщхьэкIэ езым идакъым, Ливиер зезыхьэн хуейр а къэралыгъуэм и цIыхухэм ящыщщ, жиIэри. 1919 гъэм республикэщIэм и унафэр зыIэщIэлъ цIыхуийм ящыщ зыт Къул Мухътари. Аращ Ливием и «Лъахэ»партыр къызэзыгъэпэщар, япэу газет къыдэзыгъэкIар.

Къулыр ерыщу япэщIэтащ Ливиер зауэм хэзыдзэну, лъэпкъхэр зэщызыгъэIеину зи мурадхэм. Псэемыблэжу къэралым зэрыхуэлажьэм папщIэ сулътIан Мухьэмэд ЕтIуанэм «ЛIыхъужь» дамыгъэр къыхуигъэфэщауэ щытащ. Къул Мухътар и ныбжьыр илъэс 70 ирикъуауэ, 1947 гъэм щIышылэм и 20-м дунейм ехыжри, Каир щыщIалъхьэжащ.

И лIыгъэкIэ цIэрыIуэу, политик Iэзэу Ливием щыпсэуа адыгэхэм ящыщщ Орбай Хъусен РаIуф. Ар Ливием и къалащхьэ Триполи къыщалъхуащ, Диниз къалэ дэт еджапIэ нэхъыщхьэм зауэ хуэIухуэщIэхэм щыхуеджащ. Абы и щIэныгъэм щыхигъэхъуащ США-м, Инджылызым, Германием.

И хуитыныгъэм щIэбэну Ливием иригъэкIуэкIа зауэхэм хэтащ Орбай Хъусен-РаIуфи. Мис абы щызэрихьа лIыхъужьыгъэрщ - Алыджым и кхъухьыдзэр зэрызэтрикъутарщ - абы и цIэр зыгъэIуар. А зауэ гуащIэм лIыгъэ иIэу къыхэкIыжу Триполи щыдыхьэжам, къалэдэс псори къыпежьат, лIыхъужь къегъэблэгъэкIэр хуаIэту. Абы щыгъуэщ «Хьэмидие и лIыхъужь» цIэ лъапIэр къыщыфIащар. 1922 гъэм Хъусен - РаIуф лъэIу тхылъ итхащ и къулыкъур щхьэщахыну. АбыкIэ къигъэлъагъуэрт властым иригъэкIуэкI политикэм арэзы зэримыщIыр. Ар 1964 гъэм Истамбыл дунейм щехыжащ.

Тэлсырыкъуэ (е Къулсырокъуэ) Мухьэмэд Шэмсудин-пэщэ 1855 гъэм Псыжь Iуфэ къыщалъхуащ. И ныбжьыр илъэсибгъу хъууэ хэкур зрагъэбгынахэм яхэхуащ, Тыркуми яшащ. Политик хъунухэр щагъэхьэзыр «Дулат Сэрей» жыхуаIэ еджапIэм щIэтIысхьащ, иужькIэ Истамбыл и щIэныгъэм щыхигъэхъуащ. 1912 гъэм Уэсмэн хъэлифатымрэ сулътIанымрэ я унафэкIэ Ливием ягъакIуэ. Ливиер зыIэщIилъхьэну Италиер щыхэта лъэхъэнэратари, абы пэщIэтахэм яхыхьащ Тэлсырыкъуэри.

Къулыкъушхуэхэр иIыгъащ Мухьэмэд: 1894 - 1908 гъэхэм Тыркум и лIыкIуэу Тегеран дэсащ. Абы иужькIэ муслъымэн IуэхущIапIэм и унафэщIу лэжьащ. Сыт хуэдэ IэнатIэ пэрытами, къызыхэкIа лъэпкъыр зэи игъэгъуэщакъым, адыгэхэр псом япэ иригъэщу, зэрылъэкIкIэ ядэIэпыкъуу и гъащIэр ирихьэкIащ.

1908 - 1923 гъэхэм щыIа Адыгэ ФIыщIэ Хасэр къызэзыгъэпэщахэм яхэтащ ар, «Гъуазэ» газетым хуэтхэу, щIиджыкIыу щытащ. Адыгэбзэм и тхыбзэр псоми я зэдай ищIыну и мураду, есэпым, тхэкIэм зэрыхуагъасэ тхылъ цIыкIу къыдигъэкIат. Ар Истамбыл щыпсэууэ, 1917 гъэм дунейм ехыжащ.

Иджырей Ливием адыгэлI цIэрыIуэу щыпсэуар Мухьсин Умарщ. Ливием и унафэщI Каддафи дэлэжьащ, министрхэм я Iэтащхьэу щытащ, иужьым Каддафирэ абырэ зэгурымыIуэж хъури, къэралыр ибгынащ.