Тхьэщыгъуей Жаннэ
(новеллэ)
ЗэкъуэшитIым я щхьэр ехьэхауэ, щыму, дунейм къытезыгъэхьа я анэм щхьэщытт, е загъэхъеймэ, е зы псалъэ жаIэмэ, занщIэу и псэр хэкIыным хуэдэу шынэхэу. Ныуэжь пIэм хэлъми, хъэрпшэру псори зылъагъум, щIалитI къыщхьэщытым я псэм гузэвэгъуэ гуэр зэрытелъыр зыхищIэрт и анэгумкIэ, ауэ…. сыт и Iэмал... Куэд жимыIэу, зэ IуплъэгъуэкIэ и къуэхэм зыхуейр езыгъащIэу щыта анэр, иджыпсту зыкIи ядэIэпыкъуфынутэкъым щIалитIым - и бзэр иубыдат.
- Сытуи имычэзууэ сакъыхэджэла , - егупсысырт ар, зэзэмызэ и акъылым дуней зытетым и кIапэр къыщиубыдыжкIэ.
Бердыкъуэрэ Нэурызрэ арат гъащIэ гъэдахэу Тхьэшхуэм къаритар. И щхьэгъусэр пасэу дунейм ехыжами, лъэпкъымрэ жылэ зыдэсымрэ ягъэкIудакъым щIалитIыр. ТIуми адыгэлI къахэкIащ. Бердыкъуэ унагъуэ хъуауэ, бын цIыкIуитIи ягъуэтауэ зэнэзэпсэу зэдэпсэухэрт. Нэурыз и насып къэкIуэгъуэу зауэм и гуащIэгъум хиубыдащ.
- Сыт мыгъуэ си Iэмал, - игукIэ жиIэурэ, ныуэжьыр адрей дунейм хилъэфэжырт.
Бердыкъуэ и Iэшхуэр анэм и Iэ щIыIэмылым трилъхьэри, умыгузавэ нанэ, жиIэ хуэдэу, и щхьэр и шынэхъыщIэм хуищIри, пщIантIэмкIэ иунэтIащ. Гъатхэм и IутIыжт, ауэ нэр зыми игъэгуфIэртэкъым, псэри зыми игъафIэртэкъым. Пшапэ зэхэуам хьэуари щIыри занщIэу щIыIэтыIэ къищIащ.
Хьэблэхьэхэм я банэ макъым япэм хуэдэу: ей, сызэхэфхрэ… мыбыкIэ фыкъэмыкIуэ… мыбыкIэ сэращ щытепщэр. Ауэ фыкъыIухьи феплъыт, фыкъызэлынкъым. Фэзгъэлъагъуни… - жаIэу, зэрыбанэу щытам хуэдэу щызэхэпхыжыртэкъым. Абыхэми къагурыIуэу къыщIэкIынт мы лыгъей екIуэкIыр зыхуэдэр.
Нэурыз унэм къыщIэкIащ. Хэгупсысыхьауэ хадэмкIэ плъэуэ щыт и къуэшым бгъэдыхьащ, жиIэным пэплъэу. Зыкъомрэ щытащ Бердыкъуэ зыри жимыIэу, абы ищIэрт япэ зригъэщу и шынэхъыщIэм псалъэ зэрыжимыIэнур. ИлъэскIэ нэхъыжьу арат Бердыкъуэ, ауэ а илъэсми хуит ищIыртэкъым Нэурыз, и къуэш нэхъыжьым ипэ къихуэу псалъэмакъыр къригъэжьэну.
- НтIэ, шынэхъыщIэ, пщэдей тедухуэрэ? Унэм щIэсым дызыхуеину хъуар игъэхьэзыращ, лейуэ зыри къыздэтщтэнкъым. Нэхъ щабэу нанэ зытелъыныр выгум идубгъуэнщи… аращ. Сыт жыпIэн?
Нэурыз зы гупсысэ гуэрым зыкъом щIауэ иIыгът, къригъажьэу и къуэшым зэрыжриIэнур къыхуэмыгупсысу. Ауэ иджы игъуэ дыдэ хъуат.
- Къысхуэгъэгъу, Берд, унэхъыжьщ, унэхъыфщ, унафэри зейр уэращ, уи зы псалъи тIу сщIакъым, ауэ мы зэм сынолъэIу укъызэдэIуэну.
Бердыкъуэ и щхьэр ирихьэхащ, сынодаIуэ, жиIэ щIыкIэу.
- Берд, мобыхэм къызэрытхуагъэувамкIэ, е тенджызым адэкIэ дыIэпхъуэн хуейщ, е мыбы дыкъанэу я хабзэм дыщIэтын хуейуэ аращ жаIэр. Шэми сес, шхуми сес, жыхуаIэм хуэдэщ ди Iуэхур. Уэ дыIэпхъуэну тебухуащ, дауи, узахуэу къыщIэкIынщ, ауэ…
КъыкIэлъыкIуэ псалъэхэр фIэнауэ и къурмакъейм фIэлът Нэурыз, къыхудэмышейуэ.
- Уэри уолъагъу ди анэр… зэрысымаджэри гъуэгур зэрыхуэмыхьынри. Фэ фежьэ, фыIэпхъуэ. Сэ ди анэм и гъусэу сыкъэнэнщ… Тенджызым адэкIэ дыIэпхъуэми, мыдэкIэ дыкъанэми къытпэщылъыр тщIэркъым. Е дылIэнщ, е дылIынщ. Адыгэ куэд Iэпхъуауэ Тыркум щыпсэууэ жаIэ. Фызэрыгъуэтынщ, фызэрыIыгъынщ. Сэ зысшхыхьыжт, ди адэм и кхъащхьэ къэзгъанэу дауэ сыдэкIын ди къуажэм жысIэу. СощIэ уэри абы узэрегупсысар. БжезмыIэфми, ди лъапсэжь сыкъинэжмэ нэхъ къасщтэрт…Ди анэм и Iуэхур мыпхуэдэу щымытам, зыри жызмыIэнкIи хъунт… Уэ уи бынитIым уегупсысын хуейщ….
ТIури зы тэлайкIэ щытащ зыри жамыIэу.
- Дауэ?.. Мыпхуэдэу… уи закъуэу?… - жиIэфа къудейщ Бердыкъуэ.
-Iэу, дауэ си закъуэу? Мы ди хьэблэм унагъуищ къыдонэ… ипщэкIи ищхъэрэкIи зыгуэрхэр къанэу жаIэ. ДызэдэIэпыкъунщ, Тхьэм жиIэмэ, дызэтеувэжынщ, хуэм-хуэмурэ.
Бердыкъуэ закъримыгъэщIами, а иджыпсту Нэурыз жиIам ари егупсысырт. Езыми фIы дыдэу къыгурыIуэрт пIэхэнэу къэна и анэм гъуэгур зэрыхуэмыхьынур. Зы лъэныкъуэмкIэ и бынитIыр, абыхэм я къэкIуэнур, мыдреймкIэ и анэр, и къуэшыр….
Зыкъомрэ щытащ и щхьэр ехьэхауэ. Ину щатэри:
Узахуэщ…УнэхъыщIэми, пэжыр а уэ иджыпсту жыпIаращ.
Бердыкъуэ ерагъмыгъуейуэ къыдришейуэ арат. А иджыпсту жиIа псалъэхэм къэгъазэ имыIэжу щхьэж и гъуэгу трагъэувэрт зэтIолъхуэныкъуэм хуэдэу, къызэдэхъуа зэкъуэшитIыр. Мэзи, губгъуи, къурши дэнэ къэна, тенджыз псо я зэхуаку къыдигъэукIуриерт. ИгъащIэкIи зэрымылъагъужынкIи хъунт.
- Уи дежкIи, си дежкIи гугъущ ар, ауэ сыт тщIэн, нэхъыфIым дыщыгугъынщ… Ауэ, итIанэми, афIэкI дызэрымылъагъужмэ жызоIэри…
- Берд, сыт жыпIэр? Тхьэм жиIэм мыр ди иужьрей зэхуэзэкъым, сэ иджыри зыкъомрэ сыпсэуну зызогъэхьэзыр, - къэдыхьэшхащ шынэхъыщIэр.
- Уэри уи унагъуэми гъуэгу махуэ вжызоIэ. Тхьэм фыздэIэпхъуэ щIыналъэр угъурлы фхуищI. ДызэгурыгъаIуэ: мазэр из хъуауэ уафэгум къыщихьэм, жэщыбг зэрыхъуу, дэнэ ущымыIами, уи пщIантIэм къыдэуви къыдэплъеи еплъ. Сэри дэнэ сыщымыIэми сеплъынщ. Мазэм сеплъыху, уэри абы узэреплъыр зыхэсщIэнущ псэкIэ. Уи нитIыр абы зэрытебубыдам сегупсысурэ уи гум и къеуэкIэр зэхэсхынущ. Аращи, мазэ изым деплъыху дызэрыщIэнщ.
ЗэкъуэшитIым IэплIэ зыхуащIыжри зэбгъэдэкIыжащ, ауэ а жэщым тIури жеякъым.
Пщэдджыжь пшэкIэплъыр къызэпхидзу щIидза къудейуэ, Бердыкъуэ и хьэпшып тIэкIур выгум иригъэзагъэщ, нысащIэри и бынитIри и анэм деж щIыхьэри, сабий цIыкIуитIри гъыуэ, унэгуащэми и нэпсхэр щIилъэщIыкIыу къыщIэкIыжщ, выгум итIысхьэхэри дэкIащ. Езы Бердыкъуэ и Iэщэ-фащэр зыпщIэхилъхьэщ, хьэблэм къыдэна цIыхуитI-щым сэлам ярихыжщ, шым шэсри выгум кIэлъыщIыхьэжащ. Зы тIэкIу дэкIа нэужь, Iэпхъуэну ежьауэ гъуэгум тетхэм ахэри яхэзэрыхьыжащ.
Бердыкъуэ Тырку щIыналъэми нэсащ, гугъуи ехьащ. Сыт хуэдэ лэжьыгъэми щымымэхъашэу, и IитIыр имыгъэувыIэу лэжьащ ар. И пщIэнтIэпсымкIэ къилэжьыжауи унэ-лъапсэ иухуащ. Ауэ мазэ къэс, жэщыбгым, мазэр из хъуауэ уафэгум къыщихьэм, Бердыкъуэ пщIантIэм дыхьэрти дэплъейуэ щытт. Мазэм еплъурэ и гум илъхэр жиIэрт, къехъулIари къемыхъулIари мазэм хуиIуатэрт:
- Сигури си псэри здэщыIэ щIыналъэм къыщына си анэкъилъху, сыт ухуэдэ? Жылэми хьэблэми сыт фи хъыбар? Дэ дыфIщ, жысIэну нэхъ къэсщтэнут, ауэ нэхъ Iей Тхьэм димыщIкIэ. ЙокIуэкI хуэмурэ. ЕмыкIущ ар жысIэну, ауэ пщIэну сыхуейщ: дэ иджыри зы щIалэ Тхьэшхуэм къытхуигъэфэщащ. Уи цIэр фIэсщащ щIалэжьым. УкъызэрыздэгуфIэнур сощIэри аращ щIыбжесIэр. Уэ сыт уи Iуэху? Унагъуэ ухъуа, хьэмэрэ «иджыри, сыкъызыкIэрыхур сыт», жыпIэу хьэблэ хъыджэбзхэм я фэр ипхрэ? Сыт къызжепIэн?..
Дэнэ щIищIэнт Бердыкъуэ, къуажэм дэIэпхъукIа нэужь и анэр мазитI фIэкIа зэрымыпсэужар, абы иужькIэ езы Нэурызи и адэм къыщIэна и дыжьын къамэр, офицер гуэрым игу ирихьауэ IэщIигъэкIыну щыхуежьэм, къамэмкэ офицерым зэрепыджар, езы Нэурызи фочкIэ къеуэу зэраукIар. Я къуажэри зы уни, зы хади, зы лъапси къэмынэу зытрагъасхьэу… зы цIыху псэууэ къызэрыдамынар.
Ауэ, итIани, дэплъейуэ, мазэм и нитIыр тримыгъэкIыу жиIэрт:
- Къэбэрдейм щыIэ си шынэхъыщIэ, фIэхъус узох. Сыт къызжепIэн?
Илъэс 75-рэ ирикъуху епсэлъащ мазэм Бердыкъуэ.
