Зэхэгъэж зыщI демократие

   ФокIадэм и I-м Данием и премьер-министр Фредериксен Метте щхьэусыгъуэ нэщхъейкIэ цIыхубэм я пащхьэм къихьащ. Абы «къытхуэвгъэгъу» яжриIащ Данием и зы Iыхьэу ябж Гренландием щыщ цIыхубзхэм. КъызэрыщIэкIымкIэ, иужьрей илъэс 30-м а хытIыгум щыщ хъыджэбз цIыкIухэм я узыншагъэм езыхэм ямыщIэу ебгъэрыкIуащ, сабий ямыIэн хуэдэу. «Дэ къэхъуам зыри тхуещIэжынукъым, - щыжиIащ премьер-министрым и къэпсэлъэныгъэм, - ауэ дяпэкIэ абы щхьэкIэ жэуап зэрытхьыр тщIэуэ дыпсэунущ». 

   ЖыпIэнкIэ, хабзэр зыхуэгъэзар щIэпхъаджагъэр зи лъым хэту фэ зраплъхэрт, ауэ ипэжыпIэкIэ абы нэхъыбэу къызэщIиубыдар лъэпкъ цIыкIухэм къыхэкIахэрщ. «Данием щыщхэр» жаIэ щхьэкIэ, хабзэр нэхъыбэу къыщагъэщхьэпар щIыналъэ щхьэхуэ хуэдэу, ауэ хуитыныгъэ нэгъэса имыIэу, автоном щIыналъэ Гренландием щыщ эскимосхэм я дежщ, абыхэм иджыри «инуит»-кIэ йоджэ. Адыгэбзэ къабзэкIэ жыпIэмэ, цIыхуфэ зрамыплъ, лъэпкъ нэхъыкIэу ябжым къыхэкIа, кIуэдыжыпэми ядэ цIыхухэм бэгъуэн Iэмалыр фIагъэкIуэду арат. Абы щхьэкIэ илъэс 12-13 ирикъуа хъыджэбз цIыкIухэм я узыншагъэм дохутыр жыIэдаIуэхэр хагъэIэбэрт. 

  Мыпхуэдэ цIыху бгъэдыхьэкIэм зыщиубгъуар Хэку зауэшхуэм и зэманырщ, 1943 гъэм. КъызэрыщIэкIымкIэ, зы цIыху лIэужьыгъуэр, лъэпкъыр, фэр адрейм нэхърэ нэхъ лъагэу къалъытэн зэрыщагъэтрэ куэд щIакъым. Япэ дунейпсо зауэм щIалэ узыншэ куэд зэрыхэкIуэдар ялъэгъуати, дяпэкIэ езыхэр зыхуейхэм хуэдэ дунейм къытрагъэхьэн хуитыныгъэр зыгуэрхэм я щхьэ тралъхьэжат. Фашизм хъужыр аракъэ? 

   Мы Iуэхум теухуауэ интервью къызыIаха гуэрым Данием а Iуэхум зыщиубгъупауэ зэрыщытар къеIуэтэж: 

  - Хуабжьу мыбы тепсэлъыхьын щIэзыдзар социал-демократ партым щыщ министр Стейнке Кристиант. Нобэ ар хьэдэгъуэдахэу къытфIощI. Ауэ щыхъукIэ, а зэманым къэралым цIыху «нэмыщIысахэр» зыхигъэкъэбзыкIыныр фIэзахуэт. Ар уеблэмэ щIэныгъэлIхэм, тхакIуэхэм, политикхэм ядэрт. Зи гугъу сщIа министрым «КъэкIуэну зэманыр егъэфIэкIуэн» зыфIища тхылъым щитхырт: «Дэ дагъуэ зиIэ цIыхухэм гуапэу, фIыуэ дахущытщ, бын къащIэхъуэну хуит дымыщIу аркъудейщ». 

  «ФэкIэ цIыхухэр зэхэдзын» зыфIаща хабзэм ипкъ иткIэ, 1930 гъэхэм цIыху мин 300-м нэс щаукIауэ щытащ Германием. Гитлер мелуан бжыгъэкIэ цIыху зэрыриригъэукIари къызыхихар «мыхьэнэншэхэр зыхигъэкъэбзыкIын» папщIэщ. 

  ЕтIуанэ дунейпсо зауэм иужькIэ цIыху щхьэхуэр цIыхубэм нэхърэ нэхъ лъагэу зыгъэув хабзэ ООН-м къищтэри, мыхъумыщIэу къалъытэхэм лъхугъэр фIагъэкIуэдын щагъэта хуэдэу хъуащ. Ауэ гъэщIэгъуэныр аракъым. Мы Iуэху гущIэгъуншэм епха унафэхэр къэзыщтахэри ар зыгъэзащIэхэри «цIыхуфI защIэщ», «гущIэгъу» жыхуаIэр нэгъуэщIу къагурыIуэ къудейуэ. 

   Псалъэмакъыр щIетшэжьа эскимос хъыджэбз цIыкIухэм иращIахэм и Iэужь нобэ къэралым къыщоIу. А псор хэIущIыIу щIэхъуар США-м и президентым Гренландиер къищэхужын гукъыдэжыр щIэх-щIэхыурэ къызэригъэIурщ, хытIыгум хъугъуэфIыгъуэ щIэлъхэм я нэр къазэрыхуикIым къыхэкIыу. Даниер абы хуейкъыми, Гренландием цIыхум и хуитыныгъэм пщIэ щыхуащIу, зыри щыдамыкъузэу къагъэлъэгъуэну хэтщ. 

   Зэман гущIэгъуншэм лъхугъэ зыфIагъэкIуэда бзылъхугъэхэр иджы балигъ хъуауэ, щIэблэ ямыIэу дунейм тетщ, я хьэтыр къалъагъуну лъаIуэу. ЦIыхубзи 143-м 1960-1970 гъэхэм хэгъэзыхьыгъэкIэ щIэблэ яIэн хуитыныгъэр зэрыпаубыдам къыхэкIыу, Данием и тетыгъуэр судым иратащ. Лей зытехьа цIыхубз къэс езым я ахъшэкIэ кронэ мин 300 иратыжын хуейуэ къалъытэ, долларкIэ – мин 43,5-рэ. Къэралым апхуэдэ «екIужыпщIэр» лей зытехьа дэтхэнэ зыми иритын хуейуэ къалъытэ абыхэм къащхьэщыж зэгухьэныгъэхэм. Пэжыр наIуэ къащIын папщIэ ирагъэкIуэкI къэхутэныгъэхэр фокIадэм утыку кърахьэну поплъэ.  

   «Сыт и мыхьэнэр мы Iуэхум дыщIытепсэлъыхьым?» - жызыIэн щыIэщ. Ауэ хамэ къэралхэм гъащIэри щытелъыджэу, улахуэхэри щыину, я унэхэри дыдейхэм нэхърэ нэхъ щIэращIэу дызэрегупсысым, дэ дызыхуей псори диIэу дызэрыпсэур тщегъэгъупщэ. Щапхъэм и хьэтыркIэ, 1953 гъэм щыщIэдзауэ, а Дание дыдэм къуажэдэс сабийхэр я адэ-анэхэм къытрахыурэ, къалэдэсхэм ирату щытащ, «дание лъэпкъым» хуэщхьэпэн хуэдэу ягъасэу, езыхэм я бзэр ирагъащIэу. А сабийхэм я нэхъыбэм зэи ялъагъужакъым къыщалъхуа я унагъуэхэр. Апхуэдэ щIыкIэу къалэхэм зрагъэужьу арат, зращIэри дызытепсэлъыхь Гренландием щыщхэрт. «Гренландием къикIа делэкIэ» и классэгъухэр къеджэу, зрата мылъху адэ-анэхэм я анэдэлъхубзэмкIэ зэрытхэр къраудэкIыу зэрыщытар игу къегъэкIыж иджы балигъ хъуа цIыхубзым. Iэ пхъашэм щIапIыкIа сабийхэр гъащIэм зэремызэгъыжри, балигъ хъуа нэужь, зызыукIыж куэд апхуэдэхэм къазэрыхэкIри иджы ябзыщIыжыркъым. 

   Гренландием щыпсэу эскимосхэм я бжыгъэр мин 200 хъужу аращ. 

 Ауэ щыхъукIэ, ахэр ди эрэм ипэкIэ илъэс мин 30-40 ипэкIэ къэунэхуа лъэпкъщ, я зэхэтыкIэ хабзэхэм зэрызихъуэжаишхуэ щымыIэу. Эскимосхэр я адэжьхэр зытета хабзэхэм тетыжщ, я бзэм иропсалъэ, я дин зэрахьэж, иджырей дунейм зэрахузэфIэкIыу зрагъэзэгъ. Дэри ахэр ди щхьэ, ди лъэпкъ идолъытри, дыкъызэтенэным къару едмыхьэлIэу зэрымыхъунур аргуэру зэ дигу къыдогъэкIыж.