И дахагъэр гъунапкъэншэщ

«Кабардинка» къэрал академическэ ансамблыр къызэрызэIуахрэ илъэс 92-рэ хъуащ жэпуэгъуэм и 3-м. КъэфакIуэ гупыр къызэрызэрагъэпэщам теухуауэ дэфтэр пыухыкIахэр щIэлъкъым КъБР-м и архив IуэхущIапIэм. Ауэ, зэрыхабзэщи, сыт хуэдэ художественнэ гупми гъащIэм лъэбакъуэ щичауэ къыщалъытэр ар цIыхухэм япэу щаIущIарщ.

КъБР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, республикэм и архив IэнатIэм и ветеран Ащхъэут Раисэ тегъэщIапIэ пщIы хъуну дэфтэрхэм щыщ куэд зэхуихьэсыжащ. Абыхэм яхыболъагъуэ Налшык къалэ дэт Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIум (ЛУГ-м) епхауэ 1933 гъэм жэпуэгъуэм и 1-м Лъэпкъ художественнэ студие къызэIуахауэ зэрыщытар, драмэ, къэфакIуэ, лъэпкъ макъамэ Iэмэпсымэхэм зыщыхуагъасэ, театр къудамэхэр хэту. Аращ «Кабардинка» ансамблым щIэдзапIэ хуэхъуар.

«Дызэрыщыгъуазэщи, Къэбэрдей-Балъкъэрым и щэнхабзэм мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхухэр щекIуэкIащ 1930 гъэхэм. Адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ зэи ямыIауэ къызэрагъэпэщат лъэпкъхэм я щэнхабзэ къулеигъэхэм зезыгъэужьыну къэфакIуэ ансамбль лъэщ, макъамэ Iэмэпсымэхэр щIыгъуу, - етх Ащхъуэтым. - Нэхъ иужьыIуэкIэ абы Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамбль фIэщIыгъэр иратауэ щытащ. Гупым хэтт къэфакIуэхэр, хор, лъэпкъ макъамэ IэмэпсымэхэмкIэ квартет мыин. Япэ махуэхэм щегъэжьауэ мы ансамблыр я лъэпкъ макъамэхэмрэ къэфэкIэхэмкIэ Кавказ Ищхъэрэм щапхъэ щыхъуат. «Къафэ», «Ислъэмей», «Абдзэх», «Тёгерек-тепсеу», «Удж», нэгъуэщI къэфэкIэ куэди абы игъэзащIэрт. Ансамблым хэт артистхэр хущIэкъурт лъэпкъым и къафэжьхэр зэрахъумэным.

Зэман кIэщIым къриубыдэу къэфакIуэ гупыр республикэм и лэжьакIуэбэм фIыуэ ялъэгъуащ. Артистхэр гугъуехьым щымышынэу, ерыщу лъэпкъ къэфэкIэ зэмылIэужьыгъуэхэм зыхуагъасэрт, жылагъуэ нэхъ пхыдзахэм щагъэлъагъуэ я пшыхьхэр нэхъ щIэщыгъуэ, гукъинэж зэращIыным иужь иту.

Ансамблым и зэфIэкI игъэлъэгъуэну хамэ къэрал япэу щыкIуар 1934 гъэрщ. Украинэм и КП (б)-м и ЦК-м и япэ секретарь Постышев Павел Киев къалэ ар иригъэблэгъат Октябрь Социалистическэ революцэр илъэс 17 зэрыхъур щагъэлъапIэ зэхыхьэм хэтыну.

КъыкIэлъыкIуэ илъэсым, щIышылэм и кIэхэм, СССР-м и Советхэм я VII союзпсо съездым и лIыкIуэхэм я пащхьэ «Кабардинка»-р къыщыфащ. А махуэхэм къэфакIуэхэм Iэмал яIащ тхакIуэшхуэ Горький Максим IущIэну.    1939 гъэм Москва щекIуэкIт ВКП (б)-м и XVIII съездыр. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал ансамблым аргуэру пщIэшхуэ къыхуащIащ съездым и лIыкIуэхэр зыхэтыну пшыхьым щыIэну. Абы щыгъуэм пэшым щIэсат Правительствэмрэ партымрэ я унафэщIхэр, Ворошилов Климентрэ Буденный Семенрэ яхэту.

Артистхэр IущIауэ щытащ совет макъамэ гъуазджэм и цIыху цIэрыIуэхэм: СССР-м и Театр Иным и уэрэджыIакIуэ пажэ, цIыхубэ артисткэ Неждановэ Антонинэ, композитор Мурадели Вано, нэгъуэщIхэми.

         АдэкIэ ансамблыр гъуэгуанэ кIыхь теуващ. Москва, Ленинград, Киев, Мурманск, Иркутск, Томск, Пермь, Свердловск, Омск, Новосибирск, Красноярск, Киров, Улан-Удэ, нэгъуэщI къалэхэми концертхэр щатащ. КъэфакIуэ гупым и япэ артистхэр хуэзауэ щытащ къэралымрэ партымрэ я лэжьакIуэ нэхъыщхьэхэу Калинин Михаил, Жданов Андрей, уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ Утесов Леонид, нэгъуэщIхэми.

         Концерт къэсыху гупым и зэфIэкIым хэхъуэ зэпыту зэрекIуэкIар я фIыгъэщ актер гъуэзэджэхэу Атэлыкъ Аслъэнджэрий, Болэ Мурат, Дыкъуэ Заудин, Исаковэ Галинэ, Къэбэрдокъуэ Тамарэ, Къэнэмэт Марие, Къумыкъу Зухра, Кумыщ Нану, Лэкъун Жанусэ, Рахаев Екъуб, Ульбашев Мутай, Хъан (Гегиевэ) Женэ, Шаваев Берман, Этезовэ Сакинат, Къашыргъэ КIурацэ (пшынэ), Ашуров Танахум (зурнэ), Исаков Арон (бубен), нэгъуэщI куэдми.

         Хэку зауэшхуэм и зэманым ансамблым и артист куэд Iэщэ къащтэри бийм ерыщу пэщIэтащ, апхуэдэуи зауэлIхэм я гукъыдэжыр къаIэту концертхэр губгъуэхэм, уIэгъэ хъуахэр зыщIэлъ сымаджэщхэм, заводхэм, фабрикэхэм щытащ. Республикэм и къалащхьэр нэмыцэ фашистхэм яубыдыхункIэ къэфакIуэ гупым еш ямыщIэу я къалэныр ягъэзэщIащ. 1942 гъэм жэпуэгъуэм и 25-м къыщыщIэдзауэ абы и лэжьыгъэр пIалъэкIэ къызэтеувыIащ.

Партым и щIыналъэ комитетым зэпымыууэ и нэIэ тригъэтт къэфакIуэ гупым. Апхуэдэу 1955 гъэм бадзэуэгъуэм и 25-м КПСС-м и обкомым и бюром иригъэкIуэкIат «Къафэмрэ уэрэдымкIэ Къэбэрдей къэрал ансамблым и IуэхукIэ» зэIущIэр. Абы ипкъ иткIэ ящIа унафэм итт: «Ансамблым и лэжьыгъэр зэфIихын, и репертуарыр нэхъ къулей хъун папщIэ, актер пажэхэр, уэрэдыжьхэр екIуу зыгъэзащIэхэр, къэфакIуэ лъэщхэр къыхэшын; адыгэбзэр щадж, макъамэмрэ сольфеджиомрэ щыхуагъасэ дерсхэр гупым хэтхэм папщIэ къызэгъэпэщын; КПСС-м и къалэ комитетым иIыгъ парт библиотекэм и пэшыр ансамблым хуит хуэщIын; гъуазджэм и лэжьакIуэхэр фэтэркIэ къызэгъэпэщыныр къалэм и гъэзэщIакIуэ комитетым и пщэ дэлъхьэн; Къэбэрдей АССР-м гъуазджэмкIэ и лэжьакIуэхэм папщIэ фэтэр 32-рэ хъу унэ ухуэнымкIэ хуитыныгъэ къыдэхын.

Ансамблыр щыIащ Монгол Республикэм. 1958 гъэм бадзэуэгъуэм и 9-м ТАСС-м къызэритамкIэ: «Бадзэуэгъуэм и 7-м Улан-Батор къыхуеблэгъащ КъБАССР-м уэрэдымрэ къафэмкIэ и ансамблыр. Артистхэм я пашэщ КъБАССР-м щэнхабзэмкIэ и министр Къардэн Башир… Дыгъуасэ Монгол Республикэм и къэрал музыкэ-драмэ театрым абыхэм я пшыхьыр щызэхэтащ. Ар цIыхухэм ягу дыхьащ».

1965 гъэм и гъэмахуэрщ мы ансамблыр къэфакIуэ гуп щащIыжар, «Кабардинка» къыщыфIащар. Гупым и хорыр республикэ радиом иратыжат.

1967 гъэм, Октябрь Социалистическэ революцэр зэриухрэ илъэс 50 щрикъум, Москва зыкъыщагъэлъагъуэрт къэралым и художественнэ гуп нэхъыфI дыдэхэм. Абыхэм яхэтт «Кабардинка»-ри. Кремль театрымрэ Чайковский Петр и цIэр зезыхьэ концерт пэшымрэ щагъэзэщIа лъэпкъ къэфэкIэхэм псори итхьэкъуат. ФIыщIэ, щытхъу псалъэ куэд къэфакIуэ гупым къыщыхужаIат Спортым и унэм щызэхэта «Урысейм и вагъуэхэр» зэхыхьэми.

1967 гъэм фокIадэм и 30-м «Советская кулътура» газетым итхащ: «Гум хыхьэу макъамэ дахащэ къэIуащ, цIыхухэм зы телъыджэ зэралъэгъуным зыхуагъэхьэзыращ. Уардэрэ зэпIэзэрыту утыку къихьащ «Кабардинка»-м и къэфакIуэхэр. Пщащэ зэкIужхэмрэ щIалэ къуданхэмрэ еплъхэм тэлайкIэ ящыгъупщам хуэдэт я гукъеуи я лэжьыгъи. УщыгуфIыкI хъунущ апхуэдэ ехъулIэныгъэрэ зэфIэкIрэ зыбгъэдэлъ ансамблым».

1968 гъэм, жэпуэгъуэ-дыгъэгъазэ мазэхэм хуэзэу, «Кабардинка»-р Марокко, Алжир, Тунис, Ливие къэралхэм щыIащ. Махуэ 55-кIэ гупым къызэпича гъуэгуанэр купщIафIэт: къалэ 29-м я гулъытэ къихьэхуат, концерт 52-рэ игъэлъэгъуат, цIыху мин бжыгъэхэм закъригъэцIыхуат.

1972 гъэм «Кабардинка»-м зыкъыщигъэлъэгъуащ Австралием, Сингапур, Филиппинхэм.

1974 гъэм мазиплIым щIигъукIэ къэфакIуэ гупыр щыIащ Латинэ Америкэм и къэрал II-м. Абыхэм радиокIэ, телевиденэкIэ тепсэлъыхьырт, газет цIэрыIуэхэр тетхыхьырт, икIи къыхагъэщырт гупым игъэзащIэ лъэпкъ къэфэкIэхэр зэрыгъэщIэгъуэныщэр, езы щIалэхэмрэ пщащэхэмрэ зэрызэпIэзэрытыр. Куэдым къалъытат «Кабардинка»-р гъуазджэм и фIыпIэу.

«Ла капиталь» аргентинэ газетым (Росарио къалэ) къытридза тхыгъэм, «Кабардинка»-м и дахагъэр гъунапкъэншэщ» зыфIащам, хэтщ: «Ансамблым дигъэлъагъу теплъэгъуэ телъыджэхэм журналистхэр дыкъегъэуIэбжь, абы и теплъэ гъуэзэджэр къызэрытIуэтэну псалъэхэр тхуримыкъу мэхъу».

Колумбием и «Эль тьемно» газетым: «Критикхэмрэ гъуазджэм и цIыху пэрытхэмрэ мы къэфакIуэ гупыр адрейхэм къазэрыщхьэщыкI и ехъулIэныгъэр зыхуахьыр абы IуэрыIуатэр къызэригъэсэбэпырщ, и лъэпкъ къэфэкIэжьхэр зэрихъумэрщ».

«Ла пренса» мексикэ газетым и зы къыдэкIыгъуэм щитхат: «Кабардинка»-р - дахагъэм и дамыгъэщ, абы и артистхэм я теплъэм лъагъуныгъи, хахуагъи, щыпкъагъи хыболъагъуэр».

1977 гъэм Чехословакием, Польшэм, ФРГ-м, Сирием, иужькIэ ГДР-м (1978), Иорданием (1981), Бразилиемрэ ЧССР-мрэ (1983), 1987 гъэм - аргуэру Польшэм, 1988 гъэм - ещанэу Чехословакием концерт щитащ «Кабардинка»-м.

Илъэс куэдкIэ республикэм щэнхабзэмкIэ и министру щыта ди нэхъыжьыфI Ефэнды Джылахъстэн итхат (КъБР-м и иджырей тхыдэмкIэ дэфтэрхэр зыщIэлъ центрым щыхъумащ тхыгъэр): «1983 гъэм мэлыжьыхьым и кIэхэм ансамблыр ежьащ Бразилием кIуэну. Футбол спорт лIэужьыгъуэр щытепщэ къэралым махуэ 47-кIэ щыIащ, и утыку нэхъ ин дыдэхэм концерт 37-рэ щитащ. Гухэхъуэ инрэ гукъыдэж мыухыжкIэ Бразилием щыпсэухэр игъэнщIат, щытхъурэ фIыщIэрэ къыхуащIу. «Хьэлэмэтыщэщ мыр!», - къыжриIат Бразилием и сенатым и унафэщI Коэло Нило, Урысейм и лIыкIуэм гупым и концертыр япэу щригъэлъэгъуам.

Ансамблым утыку къришащ къэфакIуэ пщIы бжыгъэхэр, абыхэм ящыщ куэдым къыхуагъэфэщащ РСФСР-м, КъБАССР-м я цIыхубэ, щIыхь зиIэ я артист цIэ лъапIэхэр, къратащ СССР-м и медалхэр, орденхэр, щIыхь, фIыщIэ тхылъ бжыгъэншэхэр. Нэхъыщхьэращи, ар ди нобэми зэрыдэбакъуэр дызэрыгушхуэщ.