БлэкIам ухуеплъэкIыжыфыныр, абы и дерсхэм иджырей гъащIэм яхуэфащэ увыпIэр щебгъэгъуэтыжыныр къызэрымыкIуэу хьэкъышхуэщ. Дыгъуасэрей махуэхэм я пшагъуэм хилъэсэж тхыдэ къэхъукъащIэм я щэхур пэжу зэфIэгъэувэжыныр Iуэхугъуэ зыбжанэм епхащ. Япэрауэ, абы щIэныгъэр егъэкIуатэ, ар дунейпсо тхыдэ гупсысэм и жыпхъэм ирегъэувэ. ЕтIуанэрауэ, сыт хуэдэ тхыдэ къэхутэныгъэми лъэпкъым и щIэжыр къеIэт. Ар тхыдэр зей жылагъуэр къэкIуэну лъэхъэнэхэм лъэ быдэкIэ хэувэным хуэгъэпсащ. ЖыпIэнуращи, зи гуащIэ емыблэж адыгэ тхыдэхутэхэм апхуэдэ лэжьыгъэ купщIафIэ куэд утыку кърахьащ. ЗымащIэкIи абыхэм япумыдзыхыну гъэщIэгъуэнщ, щIэщыгъуэщ икIи мыхьэнэшхуэ зиIэщ Котляровхэ Викторрэ Мариерэ я тхылъ тедзапIэм иджыблагъэ къыщыщIэкIа лэжьыгъэшхуэри. Зи гугъу тщIыр «Урысеймрэ Адыгэхэмрэ (V - XXI лIэщIыгъуэхэр)» зи фIэщыгъэ къэхутэныгъэшхуэрщ.
Дунейм къытехьа лэжьыгъэр зи гуащIэдэкIыр адыгэ тхыдэтх, тхакIуэ, гупсысакIуэ Бейтыгъуэн Сэфарбийщ. ЩIэныгъэлIыр хущIэкъуащ тхылъым къыщихьа архив тхыгъэхэмкIэ курыт лIэщIыгъуэхэм къыщегъэжьауэ иужьрей илъэс тIощIырыпщIым къэсыжу адыгэ-урыс зэхущытыкIэхэм зэрызаужьа щIыкIэхэр къигъэлъэгъуэн, тегъэщIапIэ ищI архив дэфтэрхэм и Iуэху еплъыкIэхэр ярихьэлIэурэ тхыдэ къэхъугъэхэр зэпкърихын. ЖыпIэпэнумэ, тхылъыщIэр лъэныкъуэ куэд къызэщIэзыубыдэ щIэнгъуазэм и жыпхъэм итщ, дэфтэргъэнахуэ гъэпсыкIи иIэщ.
Тхыдэ щIэнгъуазэр къыдэзыгъэкIа Котляров Виктор къэхутакIуэм и IэдакъэщIэкIым пщIэ хуещI, Iуэхугъуэ Iэджи зэIубз зэрищIыжым къыхэкIыу, мыхьэнэшхуи ирет.
- Урысей пащтыхьыгъуэм и тхыдэм уриплъэжмэ, адыгэ-урыс зэхущытыкIэхэм я къекIуэкIыкIар зэхэгъэкIыныр Iуэху нэхъ хьэлъэ дыдэхэм ящыщщ. ЛIэщIыгъуэ зыбжанэ лъандэрэ Урысейми хамэ къэралхэми я тхыдэхутэхэр иужь итщ Бейтыгъуэным къиIэта Iуэхугъуэхэр яджыну, къэхутэныгъэхэр драгъэкIуэкIыну. Жагъуэ зэрыхъунщи, къэралым щекIуэкI политикэ щытыкIэр къызыхэкIа щхьэусыгъуэ псори зэрамыхьэлIэу, адыгэ жылагъуэмрэ Урысей пащтыхьыгъуэмрэ я зэхущытыкIэхэм хэлъ щхьэхуэныгъэ псори къамылъытэу «пэжыр» къэзытIэщIыжыну хущIэкъуу абыхэм яхэтхэр мащIэкъым. «Урысеймрэ Адыгэхэмрэ» тхылъышхуэр ар зи IэдакъэщIэкIым и къэхутэныгъэхэмрэ архив дэфтэрхэмрэ я зэужьщ, лъэпкъитIым я щыIэныгъэм и лъэныкъуэ куэд къызэщIэзыIэтэ тхыгъэ шэщIащ. Абы елъытауэ щIэнгъуазэр Iыхьэ-Iыхьэурэ зэщхьэщыхащ. Апхуэдэу тхылъым итщ «Адыгэхэм Урысейм и къэрал икIи жылагъуэ гъащIэм щаубыд увыпIэр», «Тхыдэр», «ЩIэныгъэмрэ егъэджэныгъэмрэ», «БзэщIэныгъэр», «Литературэ щIэныгъэмрэ IуэрыIуатэ щIэныгъэмрэ», «Лъэпкъ литературэр», «Гъуазджэр», «МэкъумэшыщIэ IэнатIэр», «ЩыIэныгъэм и къэгъэшыпIэхэр» фIэщыгъэхэр зиIэ Iыхьэхэр. Шэч зыхэмылъыжыр аращи, апхуэдизыр къызэщIэзыубыда щIэнгъуазэм гъащIэм хуэфащэ увыпIэр щигъуэтынущ, лъэпкъитIым я зэхущытыкIэм фIы и лъэныкъуэ-кIэ зиужьынми хуэщхьэпэнущ, - жеIэ Котляровым.
Бейтыгъуэн Сэфарбий утыку кърихьа лэжьыгъэшхуэр яхуэгъэпсащ щIэныгъэм хэтхэм, къэхутакIуэхэми, егъэджакIуэхэми, къулыкъущIэхэми, жылагъуэ лэжьакIуэхэми, курыт еджапIэхэм щылажьэхэми, абыхэм щIэс ныбжьыщIэхэми. Абы курых хуэхъу, псоми къабылу къащтэн хуей бгъэдыхьэкIэ иIэщ: тхыдэр зэрыщымыту пхуэтхынущ, ауэ къекIуэкIам и пэжыр пхущIэуфэнукъым икIи пхузэхъуэкIынукъым. А бгъэдыхьэкIэращ щIэнгъуазэм пэублэ псалъэ хуэзыщIа, Урысейм ЩIэныгъэхэмкIэ и академием и Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ центрым и академик Иуан Петр къыхигъэщри:
- Адыгэ-урысей зэхущытыкIэхэм ятеухуауэ лэжьыгъэ купщIафIэ куэд ди щIэныгъэлIхэм ирагъэкIуэкIащ. Ауэ иджыри къыздэсым щIэнгъуазэ гъэпсыкIэ иIэу нэсу а Iуэхур къэзыгъэлъэгъуа щыIэкъым. А щхьэхуэныгъэм дэ Iэмал къыдет адыгэхэмрэ Урысеймрэ я зэхуаку дэлъ зэхущытыкIэхэм нэгъуэщIынэкIэ дыхэплъэну, гъащIэм и лъэныкъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм зэрызаужьа щIыкIэхэм дыкIэлъыплъыну. ЛъэпкъитIым я зэхущытыкIэхэм утепсэлъыхьыныр къызэрымыкIуэу гугъущ. А гугъуехьыр къызыхэ-кIыр илъэсищэкIэ екIуэкIа Кавказ зауэм а зэхущытыкIэр ипэ къихуэ лъэхъэнэмрэ иужькIэ къакIуэ лъэхъэнэу зэрызэщхьэщихарщ. Уегупсысыпэмэ, а лъэхъэнитIыр пхузэхьэлIэнкIэ Iэмал иIэкъым, къызэрыпхуэгъэлъэгъуэнури зы псэлъафэщ: «лъагъуныгъэм къыщежьэри лъагъумыхъуныгъэм хуэкIуэжащ». Кавказ зауэм ипэкIэ екIуэкIа лъэхъэнэр лъэпкъитIыр гъунэгъу зэрызэхуэхъуам, урыс пащтыхь Иуан ЕплIанэм адыгэпщ Идар Темрыкъуэ ипхъу Гуащэней щишэм, хэгъэгуитIым я зэпыщIэныгъэхэм зрагъэужьу зэрекIуэкIам теухуамэ, иужькIэ къэкIуа лъэхъэнэм, зы лъэныкъуэкIэ, лъэпкъыу щымыIэжыным и шынагъэр къыщхьэщыхьэу а хэгъэгу дыдэм адыгэхэр кIуэдыпIэ иригъэуват, нэгъуэщI лъэныкъуэкIэ укъеплъмэ, Урысейм и лъэщагъыр гъэбыдэным, и политикэ дунейм пщэдей иIэным и лъабжьэр зыгъэтIылъахэм адыгэхэри яхэтащ. «Мыращ зэрыщытар» жыпIэкIэ зэфIэкIыркъым, тхыдэм и пэжыр зэрыщытым хуэдэу къэщтэн хуейщ, абы хэлъ щыщIэныгъэхэр абдеж къыщыгъэнарэ дезыгъэфIакIуэр дгъэIэгъуэу.
Бейтыгъуэн Сэфарбий и лэжьыгъэшхуэмкIэ иджыри зэ къигъэлъэгъуащ къызыхэкIа лъэпкъым хуиIэ гурыщIэ къабзэр зэрыгъунэншэр, къэкIуэну лъэхъэнэм хэувэнухэм и лъэпкъ уардэхэм яхэтыну зэрыщIэхъуэпсыр. ЩыIэныгъэр хужьрэ фIыцIэу зэхэлъу щытамэ, языхэзыр къыхэпхынт, ауэ ар апхуэдизкIэ щхъуэкIэплъыкIэщи, зэрыщытым хуэдэу къыумыщтэмэ, ущигъэуэнкIэ зыхуэIуа щыIэкъым. Пэжым нэхъ гъуазэ тэрэз бгъуэтынкъым, абы уеузэщI, гува-щIэхами, зыужьыпIэ урегъэувэ. ТхылъыщIэм апхуэдэ къару зэриIэм шэч хэлъкъыми, гъуэгу махуэ теувэну ди гуапэщ.
ШУРДЫМ Динэ.
