Шыхъуэ Борис. БлэкIа лIэщIыгъуэм и блыщI гъэхэм абы и цIэм иримыгушхуэ адыгэ къэгъуэтыгъуейт – арат Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу япэ дыдэу Олимп чемпион хъуар. Абы ипэжкIэ къэралпсо, дунейпсо лъагапIэхэри мызэ-мытIэу къищтат.
Зэманыр макIуэ, ауэ цIыхухэм ящыгъупщэркъым нэхъапэм дэрэжэгъуэ къезытахэр, лъэпкъымрэ Хэкумрэ я пщIэр зыIэтахэр. Шэч хэлъкъым апхуэдэхэм зэращыщыр нобэ ди хьэщIэщым къытхуеблэгъа, лъакъуэрыгъажэ спортымкIэ СССР-м тхуэнейрэ и чемпион (1968, 1971, 1972 гъэхэм команднэ зэпеуэм, 1968 гъэм щхьэзакъуэ зэхьэзэхуэм, 1972 гъэм махуэ куэдкIэ екIуэкIа зэдэжэм), дунейпсо чемпион (1970 гъэ), Олимп чемпион (1972 гъэ) Шыхъуэ Борис.
- Борис, сыт щыгъуи ди гуапэщ укъытхуеблэгъэну икIи псалъэмакъым и пэщIэдзэу щIэджыкIакIуэхэр уи къекIуэкIыкIам щызгъэгъуэзэну сыхуейт.
- Тхьэр арэзы къыфхухъу! Сэри сыт щыгъуи си гуапэу адэжь щIыналъэм сыкъокIуэж икIи зыхызощIэ псори фIыуэ къызэрысхущытыр, сазэрыщымыгъупщэр.
Си къекIуэкIыкIам и гугъу пщIымэ, сэ 1947 гъэм Закарпатьем сыкъыщалъхуащ. Си адэ Хьэбалэ Хэку зауэшхуэм жыджэру хэта офицеру а щIыпIэм дзэм къулыкъу щищIэрт. ИужькIи абы и гъусэу къэралым и щIыпIэ куэд къызэхэскIухьащ, сыщыпсэуащ.
- Уи адэр дзэ къулыкъущIэу щыщытакIэ, дауи, арагъэнщ зи фIыгъэр спортым узэрыдихьэхар?
- Спортым сыхыхьэн хуей щIэхъуам и щхьэусыгъуэр гур зыкъутэ Iуэхугъуэщ. Си ныбжьыр илъэсихым нэблэгъауэ зыдгъэпсэхуну зэрыунагъуэу псым дыкIуащ. Абы щыгъуэм ди адэм къулыкъу щищIэр Молдавиерат. МывэкIэщхъ къыщыщIаха щIыпIэхэм псыр ирагъэлъэдэжурэ гуэлхэр къэунэхурт икIи апхуэдэхэм ящыщ зым дыкъыщыувыIащ. Си адэм бдзэжьей къызэриубыдыну къунтхыр зэфIищIэну IукIащ, си анэм дызэдзэкъэн тIэкIу игъэхьэзырыну яужь ихьащ. Псым сыхэплъэну сыщыIухьэм сыгуэцIэфтри, напIэзыпIэм гуэлым сыхэхуащ. Ар зылъэгъуа си анэм зыныхидзащ икIи сэ сыкъригъэлыхукIэ езы тхьэмыщкIэр щIилъэфащ. Си адэр къыщысам Iуэхур зэфIэкIат.
ИужькIэ Львов къулыкъу щищIэну ар занщIэу ягъэкIуащ. ИкIи ди пIэм дызэризагъэу абы си Iэпэр иубыдри, бассейным сишащ икIи къызжиIащ: «Мис мыр уи тренерщ. Уи анэм етIуанэу гъащIэ къуитащи, псым есыкIэ зэгъащIэ».
ИлъэситI-щыкIэ сэ бассейным сыкIуащ, ауэ си гур абы бгъэдыхьэртэкъым. Зэхьэзэхуэ гуэрхэми сыхэтт, ехъулIэныгъэ мащIэхэри сиIэ хъуат, арщхьэкIэ псы есыныр сфIэфIтэкъым - си анэр зэрыкIуэдыкIар абы теслъхьэу къыщIэкIынт. Си псэм а спорт лIэужьыгъуэр къызэримыщтэр щилъагъум адэри къыспэувакъым. Абы и дежкIэ нэхъыщхьэр псы есыкIэм сесэнырати, ар хъарзынэу къызэхъулIат.
Мыгувэу гъунэгъу щIалэ цIыкIум сыкъигъэдаIуэри, езыр здэкIуэ боксымкIэ секцэм сыхыхьащ. Ар илъэс зытIукIэ сэ нэхърэ нэхъыжьынт икIи нэхъ лъагэт, Iэчлъэчт. Бокс Iэлъэм, зэуэкIэ сызэресэнум сыдихьэхат, ауэ абы сызэриIыгъар зы мазэщ. ТхузэфIэкIым еплъыну дыщызэпагъэувым, секцэм сыкъэзыша щIалэ цIыкIур ныкъуэкъуэгъу къысхуэхъуащ икIи фIыуэ сыкъиудыныхьащ. Унэм сыкъыщыкIуэжым си пэр апхуэдизу къытебэгати, слъагъужырт. Абы иужькIэ боксми гущыкI хуэсщIащ.
Зэгуэрым, футбол дыджэгуу пщIантIэм дыдэту, щIалэ балигъ гуэр къыдбгъэдыхьэри, къыткIэлъыплъащ. ИтIанэ, псоми къыдэджэри, зытхухым къыджиIащ къыкIэлъыкIуэ махуэм дыздекIуэлIэну щIыпIэмрэ зэманымрэ. Апхуэдэу футболым сыхыхьэри, 1962 гъэ пщIондэ абы зыхуэзгъэсащ.
Псоми зыкъыщигъэзар Львов къалэрщ - дыщыпсэу унэм щыдигъунэгъу щIалэ цIыкIур зэрызэдэжэ лъакъуэрыгъажэкIэ къэкIуэжауэ сыщрихьэлIаращ. Сэ абы занщIэу сыбгъэдэлъэдащ икIи псынщIагъыр зэрытраухуэр, и шэрхъхэр сфIэхьэлэмэту зэпэсплъыхьу щIэздзащ. Сигури къыхэскIыкIащ – зыхэсщIащ абы си гъащIэр епха зэрыхъунур.
Школ щIэтIысхьэжыгъуэрат спорт секцэхэм щыхатхэри, ар къысхуэмыгъэсу сыпэплъащ икIи сентябрым и 1-м лъакъуэрыгъажэ зэдэжэм щыхуагъасэм сыхыхьащ. АрщхьэкIэ, сэ къызэрысщыхъуамрэ къызэрыщIэкIамрэ шурэ лъэсрэ я зэхуакут – институт гуэрым и подвалым дыщIашащ икIи ди тренер цIыхубзыр дагъэлъэгъуащ. Лъакъуэрыгъажэ сызыщIэхъуэпсари къыслъысакъым, абы и пIэкIэ къызэрыгуэкI къызатащ. Абы щхьэкIэ къэмынэу псоми сатежыну къысщыхъурт икIи япэ тренировкэм щIэддзащ. КилометрипщI-тIощI хуэдиз къэджын хуейти, абы и къызэнэкIыным къарууэ сиIэр тезгъэкIуэдащ икIи унэм ерагъкIэ си лъэр къэсхьыжауэ аращ. ИужькIэ тхьэмахуэкIэ сысымаджэжащ.
Апхуэдэу щыт пэтми, тренировкэхэм кIуэн щызгъэтакъым, футболым зыхуэгъэсэнри зэпызгъэуатэкъым. А тIур зэрызэдэсхьыр къыщащIэм, спорт школым и унафэщIхэм къысхуагъэуващ языхэзыр къыхэсхыну.
- Дауи, къыхэпхар лъакъуэрыгъажэрщ.
- Пэжщ. СыкъызэрыхэкIыжам щхьэкIэ футболым фIэкIуэдар сыт хуэдизми сщIэркъым, сыти жыIи ди къэралыр зэи абыкIэ дунейпсо чемпион хъуакъым, ауэ лъакъуэрыгъажэ спортым хэхъуэ иIауэ къыщIэкIынущ. Ар къызэрыхэсхар си гъащIэм унэтIыныгъэ хуэхъуащ.
Лъакъуэрыгъажэ спортым гурэ псэкIэ сыкIэрыпщIат икIи арыншауэ сыпсэужыфыртэкъым. Абы иужькIэ хъуэпсапIэхэри къыкъуэкIащ. 1960 гъэм Совет Союзым щыщу Капитонов Виктор япэ дыдэу а спорт лIэужьыгъуэмкIэ дыщэ медалыр Олимпиадэм къыщихьащ. Хэт и гугъэнт иужькIэ, зэман дэкIыу, ар къэралым и командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу, сэ гупым срикапитану етIуанэ дыщэ медалыр СССР-м къыхуэтхьыну?! Капитоновыр си дежкIэ тхьэпэлъытэт икIи абы и зэранкIэ игъащIэм япэу икIи иужь дыдэу сыдыгъуауэ щытащ.
- Ар дауэ?
- «Комсомольская правда» газетым Олимпиадэм щытекIуа Капитоновым и сурэтышхуэ къытрадзати, ар сыщеджэ школым и кIэлындорым и блыным абджым илъу къыфIадзащ. Сэ абы сыбгъэдыхьэурэ щIэх-щIэхыурэ сеплъырт икIи и лъабжьэм щIэта тхыгъэр гукIэ зэзгъэщIауэ нобэр къыздэсым сощIэж. Арати, зэгуэрым, псори зэбгрыкIыжа нэужькIэ, кIэлындорым сыкъытехьэщ, абджым и IункIыбзэр къыIусхри, абы илъ газетыр зыIэрызгъэхьащ. Иджыри къэс ар зызохьэ.
- Олимп чемпион Капитоновым ещхь ухъун папщIэ, шэч хэмылъу, гугъуехь Iэджи пшэчащ, зэман куэди тебгъэкIуэдащ.
- ЗэманкIэ илъэс пщыкIутI текIуэдащ, пщIэнтIэпсу згъэжар къыпхуэпщытэжынукъым. Олимп лъагапIэм лъэбакъуэ зырызурэ сыхуэкIуащ. Тренерым махуэ къэс бэшэчагъым дыхуигъасэрт, тщIэнухэр, зэрызытIыгъынур къыдгуригъаIуэрт. Сэхуран, мороженнэ тшхыуэ идэртэкъым, ди бэуэкIэр зэпимыудын папщIэ, махуэ къэс бассейным дишэрт. Псом ящхьэращи, щхьэхынагъэм дытекIуэу дигъэсащ. Уэшх къыщешхи, уэс къыщеси, дыгъэр щывэржьэрми дэ тщIэрт а махуэм зэпытчын хуей гъуэгуанэр къызэрызэднэкIынур. Апхуэдэурэ илъэс куэдкIэ екIуэкIащ икIи ехъулIэныгъэхэр къыпэкIуащ. ГъащIэми зэрыщытыр апхуэдэущ. IэщIагъэлI нэс хъуну зи мурадым щхьэхыр зищIысыр ищIэн хуейкъым, махуэ къэс и щIэныгъэм, Iэзагъым хигъэхъуапхъэщ.
- Япэу ехъулIэныгъэ ущиIар пщIэжрэ?
- Ар дауэ пщыгъупщэн?! 1966 гъэм союзпсо чемпионат Тбилиси щекIуэкIырт. Балигъхэм я зэпеуэр иуха иужькIэ сэ щIалэгъуалэ зэхьэзэхуэм сыхэтыну зызгъэхьэзырырт. АрщхьэкIэ, гуп нэхъыщхьэм хэтхэм языхэз сымаджэ хъуащ икIи ар икIэщIыпIэкIэ яхъуэжын хуейт. ЩIалэгъуалэм къытхэплъэри, сэ ар нэхъ схузэфIэкIыну къалъытащ. Къалэн лъэпкъи къысхуагъэувакъым, командэм хэтын хуей цIыху бжыгъэр сэркIэ ирагъэкъуауэ арат. Абы къыхэкIыу сэри сыгузэващэртэкъым. АрщхьэкIэ зэпеуэм зэрыщIидзэу бэнэныгъэм сыдихьэхащ икIи ещанэу сыкъэсри, дыжьын медалыр къэсхьащ. ИужькIэ куэдрэ зэзгъэпщэжати, дунейпсо зэпеуэхэми, Олимп джэгухэми, къэралым щекIуэкIа нэгъуэщI зэхьэзэхуэхэми апхуэдизу гугъу зэи сыщехьакъым. Аращ а си япэ медалыр дыщэ пэлъытэу нобэми щIызесхьэр.
Тбилиси щекIуэкIа чемпионатым и ужькIэ СССР-м и командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэр къызбгъэдыхьэри, къызжиIащ: «Хъарзынэу къыщIэбдзащ, адэкIэ деплъынщ. Декабрым дызэхуэсынущи, некIуалIэ». Абы лъандэрэ къэралым и командэ къыхэхам зэи сыкъыхагъэкIакъым икIи гупым и капитану илъэсихкIэ сыщытащ.
- Апхуэдизу дэтхэнэ спортсменри зыщIэхъуэпс Олимпиадэм 1968 гъэм укIуэнуи Iэмал къыпхукъуэкIащ…
- Мексикэм щекIуэкIа Олимп джэгухэм сыкIуэн ипэкIэ къэралым и чемпионатым и зэдэжэгъуищми сыщытекIуащ. Союзпсо радиом и корреспондентым интервью къыщысIихым жесIащ къыкIэлъыкIуэ медалыр Олимпиадэм къисхыну икIи къэрал псом ар хэIущIыIу щыхъуащ. СлIожьт, си ныбжьыр илъэс 21-рэ хъууэ арати, схузэфIэмыкIын щымыIэу къысщыхъурт. СщIэрт Олимпиадэм сызэрыкIуэнур, командэм и капитануи сыхахат. А псоми си щхьэр ягъэунэзауэ къыщIэкIынут. ЖысIэнур жысIа иужькIэщ сыщегупсысыжар абы къикIым. ИкIи хуабжьу сыгузэвэжащ, схузэфIэмыкIыжмэ, жысIэри. Псом нэхърэ нэхъ сыщIэпIейтейр а псори си адэм зэхихамэ икIи къызэмыхъулIэжмэ, сызэрыукIытэнурат.
Апхуэдэуи къэхъуащ – Олимп джэгухэм ерагъыу еханэу сыкъыщысауэ аращ. Сытыт адэкIэ сщIэнур, дауэ апхуэдэу сыкъэкъуэжынут? Сытми си щхьэр лъахъшэу ехьэхауэ къэзгъэзэжри, нэхъ ерыщыжу зызгъасэу щIэздзащ.
ИлъэситI дэкIри, ди къэралым зэи къыщымыхъуауэ, дунейпсо чемпион сыхъуащ. Ар, дауи, Iэтауэ дгъэлъэпIащ. Дауэдапщэхэр зэфIэкIа иужькIэ, си закъуэу зыкъысхуигъазэри, ди адэм къызжиIащ: «Дунейпсо чемпион узэрыхъуам дрогушхуэ – абы шэч хэлъкъым. АрщхьэкIэ, Олимпиадэм ущытекIуэну дыкъэзырыбгъэгугъари зыщумыгъэгъупщэ».
Спортым сыкъыхэкIыжа иужькIэ куэдрэ сегупсысащ икIи хьэкъ сщыхъуащ: абы щыгъуэм ди адэм къызимыубыдылIауэ щытамэ, Олимп чемпион сымыхъунри Iуэхум хэлът. Сыт щыгъуи си нэгу щIэтт абы и псалъэхэр икIи псэхугъуэ къызатыртэкъым.
- Мюнхен щекIуэкIа Олимпиадэр уи гъащIэ псокIэ, дауи, гум къинащ.
- Аращ си ехъулIэныгъэ нэхъ ин дыдэр къыщысхьар. Олимпиадэм щIидзэным махуэ зыбжанэ иIэжущ абы кIуэнухэр щаубзыхуар. Сэри командэм и капитану Мюнхен кIуэнухэм сыхагъэхьащ. Иджы къикIуэт щыIэжтэкъым – дыщэм щIэбэнын хуейт. Ар Iуэху тынштэкъым, хьэрхуэрэгъухэр егъэлеяуэ зэрылъэщым къыхэкIыу. АрщхьэкIэ абыхэм дефIэкIыфащ икIи Совет Союзым Олимп дыщэ медалхэр къыхуэтхьащ. Хэку зауэшхуэм хэта ди адэм абы гуфIэгъуэу къритар пхуэмыIуэтэжыным хуэдизщ, дэрэжэгъуэр игъэбагъуэрт Германием дызэрыщытекIуам.
- Апхуэдэу щыт пэтми, илъэс дэкIри, уи къаруилъыгъуэу, илъэс 26-рэ фIэкIа умыхъуу, спортым укъыхэкIыжащ. Сыт абы щхьэусыгъуэ хуэхъуар?
- 1973 гъэм Испанием дунейпсо чемпионат щекIуэкIыу а щIыпIэм щыщ спорт лэжьакIуэхэр къызбгъэдыхьэри къызжаIащ «Барселона» профессионал командэм контракт къызищIылIэну зэрыхьэзырыр. Абы ипкъ иткIэ, доллар мини 100-120-рэ тхьэмахуэм къэзлэжьынут. Апхуэдиз ахъшэ Совет Союзым зэи щыслъагъунутэкъым. Арати, зэхьэзэхуэм етIуанэ увыпIэр къыщысхьауэ сыкъэкIуэжри, ди спорткомитетым и унафэщI генерал Куприяновым и деж сыщIыхьащ икIи Iуэхур зытетыр хуэсIуэтащ. Ар гупсэхуу къызэплъщ, итIанэ къысщхьэщыувэри жиIащ: «Сэ къызгуроIуэ испанхэр ди нэхъыфIхэр тхашыну зэрыхуейр. Ауэ уэ Совет Армэм уриофицерщ, сэ сыгенералщ. Мы Iуэхур къетхьэжьэмэ, уэри сэри Макар и шкIэхэр щимыгъэхъуам дызэрахунур пщIэрэ? Аращи, испанхэм къыбжаIар зыщыгъэгъупщи, тIури бэIутIэIуншэу пенсэм дынэгъэс».
Абы иужькIэ сызыхущIэкъун лъакъуэрыгъажэ спортым щыIэжтэкъыми, сыкъыхэкIыжащ. Зэ ущытекIуа зэхьэзэхуэм етIуанэу къыщыпхь ехъулIэныгъэр апхуэдэу хьэлэмэтыжкъым.
- Зэхьэзэхуэхэм я медалхэм къищынэмыщIауэ, къэрал дамыгъэхэри мымащIэу къыпхуагъэфэщауэ къыщIэкIынщ.
- АбыкIи Iыхьэншэ сыхъуакъым. ФIыщIэм, ГуащIэдэкIым и Бэракъ Плъыжь орденхэр, «ГуащIэдэкI хэхуагъэм папщIэ», «Лэжьыгъэм къызэрыхэжаныкIам папщIэ», нэгъуэщI медалхэри къысхуагъэфэщащ, СССР-м спортымкIэ щIихь зиIэ сримастерщ.
- Борис, уи гъащIэм и нэхъыбэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и адрыщIкIэ щыбгъэкIуащ, иджыпстуи Самарэ ущопсэу. Адэжь лъахэр къоджэжыркъэ?
- НэхъапэIуэкIэ къызэрыхэзгъэщащи, си адэм дзэм къулыкъу зэрыщищIэм къыхэкIыу къэралым и щIыпIэ куэд къызэхэскIухьын хуей хъуащ. Сыкъэзылъхуахэр адыгэщ. ТIури Тэрч районым щыщхэщ: си адэр Арыкъ, си анэр Дей къуажэм. Абы къыхэкIыу Къэбэрдей-Балъкъэрым сыт щыгъуи си псэр къыхуеIэ зэпытт. АрщхьэкIэ дыкъэкIуэжыну щытхузэфIэкIар ди адэр отставкэм щыкIуа 1964 гъэрщ. Мыращ спортым и япэ ехъу-лIэныгъэхэри щызиIар, тренер цIэрыIуэ Хьэжалы Исуф и нэIэм сыщIэту.
Къэбэрдей-Балъкъэрым нэхъапэми къэзгъэзэжынут, арщхьэкIэ си узыншагъэм и щытыкIэм къыхэкIыу дохутырхэм нэхъ щIыIэтыIэ щIыпIэхэм сыщыпсэуну къысхуагъэуващ. Абы щхьэкIэ къэмынэу илъэс къэс тIэу-щэ сыкъокIуэжри, си шыпхъум, Iыхьлыхэм сахэсщ, къаруущIэ къысхалъхьауи Самарэ согъэзэж. Абы си унагъуэр щопсэу: ди щIыпIэм исша щхьэгъусэ, къуитI, къуэрылъху сиIэщ.
Илъэс зыбжанэ ипэкIэ архив IэнатIэм къикIри зыкъысхуагъэзащ. КъызэрыщIэкIымкIэ, си ехъулIэныгъэхэм теухуауэ абы зыри щIэлътэкъым. Япэу сыкъыщыкIуэж зэхуэсхьэса дэфтэр псори къахуэсшэжри, тыгъэ яхуэсщIащ. Ещхьыркъабзэу, Лъэпкъ музейми сыхуэупсащ. ЗыIэрызгъэхьа текIуэныгъэхэр зейр си закъуэкъым, ар адыгэм зэрыщыту ди ехъулIэныгъэщ.
