Тхыдэм къыхэна Iуэху щхьэпэ

УкъызыхэкIа лъэпкъ, зи куэщI урапIыкIа хэку, зи хьэуа къабзэмкIэ убауэ  щIыналъэ, щхьэхуиту ущыпсэу лъахэ! Сыт щыIэн цIыхум дежкIэ абыхэм нэхърэ нэхъ лъапIэ, нэхъ гъунэгъу?! Дэтхэнэри уи лъым, уи лым, уи псэм щыщ Iыхьэщ, лъытэныгъэу плъагъужынури абы хуэпщIэрщ. А псалъэхэм ящIэлъ гупсысэр, абыхэм къарыкI мыхьэнэм я инагъыр хьэкъыпIэкIэ си фIэщ хъуащ иужьрей махуэхэм.

Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм цIыху щIагъуэ ису къыщIэкIынкъым ди япэ Президентыр, КIуэкIуэ Валерэ зымыцIыху, имыцIыхуми, и цIэр зыхэзымыха. А лIы телъыджэр къызэралъхурэ илъэс 80 щрикъум ирихьэлIэу лэжьыгъэ пыухыкIа щемыкIуэкIа зы щIыналъи иIэу къыщIэкIынкъым ди лъахэм. СызэрегупсысымкIэ, КIуэкIуэ Валерэ цIэр а зы цIыху закъуэркъым зэхьэлIар, атIэ адыгагъэ, пэжыгъэ, захуагъэ, акъылыфIагъэ псалъэхэр къызэщIэзыубыдэ лъэпкъпсо цIэ зэдайщ. И насыпщ апхуэдэ цIэр зи ужь къизынэ цIыхум.

КIуэкIуэ Валерэ гъащIэ купщIафIэ къызэринэкIащ, абы теухуауэ лэжьыгъэ куэд щыIэщ, тхылъ зыбжанэ ятхыжащ, къэрал унафэщIхэм къацIыхуу, къалъытэу щытащ. Ахэм блэплъыкIыу сыт хуэдэ фIыгъуэм щIэхъуэпсын хуей цIыхур?! ЩыIэщ иджыри зы – ар уи гъащIэ псом узыхуэлэжьа, узыхуэпэжа, уи псэр пытыху зифI блэжьа уи цIыхубэм и арэзыныгъэ, абы и фIылъагъуныгъэ мыухыжырщ.

Зы лIы гуэр Къэзанокъуэ Жэбагъы и деж кIуат, жи:

 – Жэбагъы, си щIалэр гъэсэн сыт хуэдэ ныбжьым щIэздзэ хъуну? – жиIэри.

 – Уи щIалэм сыт и ныбжь? – къеупщIащ Жэбагъы.

 – Илъэсих.

 – Уэлэхьэ, щIалэ, а бын гъэсэн жыхуэпIэм илъэсихкIэ укъыкIэрыхуамэ.

КIуэкIуэ Валерэ и дуней тетыкIам сыщегупсыскIэ, Iэмал имыIэу мы хъыбарыр сигу къокI, шэчи къытесхьэркъым а цIыху телъыджэр къыщыхъуа унагъуэм адыгагъэ лъагэрэ гъэсэныгъэ екIурэ зэрыщызекIуам.

Мы си тхыгъэ кIапэр стхын щIэхъуам и щхьэусыгъуэр мащIэ-мащIэу сызэрысабийрэ зэтрихьэурэ нобэм къэсащ, иджыпстуи лей хъуну къысфIэщIкъым, сыту жыпIэмэ цIыхуфIым утепсэлъыхьыным, ар уигу къэбгъэкIыжыным зэман хэха иIэн хуейуэ къэслъытэркъым. ЛэжьыгъэмкIэ тегъэщIапIэ схуэхъуар Тыжьей къуажэ дэс си адэ Тхьэкъуахъуэ Хьэсэнбийщ. Си адэ цIыкIур илъэс 82-рэ мэхъу, Валерэ нэхърэ илъэситIкIэ нэхъыжьт.

Ар зыхалъхуа унагъуэр адыгэ лэжьакIуэ унагъуэт. Къуажэм пщIэ зыхуащI Тхьэкъуахъуэ Милэрэ Хуцинэрэ щIалиплI къащIэхъуат: Хьэсэн, Музэбир, Хьэсэнбий, ДжэбрэIил. ПлIыри лэжьакIуэшхуэт, уи гуащIэ дэкIа и хъер пшхыжын нэхъ лъапIэ зэрыщымыIэр ягуми я псэми хэпщауэ къыдэкIуэтеят. Гъэр къихьамэ, жэщ-махуэ ямыIэу ерыщу я лэжьыгъэм бгъэдэтт, унагъуэм щалъагъур зэзэмызэххэт. Сэ фIыуэ сыщыгъуазэт си адэм КIуэкIуэ Валерэ и цIыхугъэу зэрыщытам, абыхэм я хъыбар куэд дыщыцIыкIум дыщIэдэIуурэ дыкъыдэкIуэтеят.

1960 гъэхэм икухэм Тыжьей къуажэ щызэхэта «Бгырыс лэжьакIуэ» колхозым агроном щIалэщIэ КIуэкIуэ Валерэ къагъэкIуат. Зи къарурэ зигурэ зэтелъ щIалэр занщIэу лэжьыгъэм пэрыуващ, адрейхэм къащхьэщыкI гукъыдэжрэ ерыщагърэ хэлъу. А зэманым колхозым и унафэщIу лажьэрт Валерэ и адэкъуэш нэхъыжь КIуэкIуэ Николай, ноби къуажэдэс нэхъыжьхэм зи цIэр гуапэу къраIуэр. Си адэм зэрыжиIэмкIэ, колхозым и лэжьыгъэр къэIэтынымкIэ, егъэфIэкIуэнымкIэ, уеблэмэ къуажэр Совет Союз къэрал псом цIэрыIуэ  щыщIынымкIэ я къарурэ я зэфIэкIрэ еблэжакъым тIури.

Совет къэралышхуэр, зылI и быну, лэжьыгъэр, гуащIэдэкIыр ину игъэлъапIэу, лъагэу иIэту псэурт. «Зэхьэзэхуэр мэунэри, зэижитIыр мэунэхъу» жыхуиIэм хуэдэу, дэнэ щIыпIэкIи зэхьэзэхуэшхуэр щекIуэкIырт. Хэти зыщIыпIи щамыгъэкIа жылэфI къигъэкIыным хущIэкъурт, хэти гъавэ бэв кърихьэлIэжыным щIэхъуэпсырт. Валери и хъуапсапIэт тхыдэм къыхэнэн Iуэху щхьэпэкIэ и лъэпкъ хуэлэжьэну.

«А лъэхъэнэрщ, Валерэ и дэIэпыкъуэгъуныгъэкIэщ, си шы нэхъыжь, Тхьэкъуахъуэ Музэбир Совет Союз псом нартыху IухыжынымкIэ, щIым гъавэ бэв къытехынымкIэ пажэ щыхъуар, «Социалист ГуащIэдэкIым и ЛIыхъужь» цIэ лъапIэр, Лениным и орденыр, ГуащIэдэкI Бэракъ Плъыжьым и орденыр къыщыхуагъэфэщар, «Псэемыблэжу зэрылажьэм папщIэ» медалыр къыщратар. Агроном щIалэ ахъырзэманым (КIуэкIуэ Валерэ) хузэфIэкIащ абы щыгъуэм щылэжьа адыгэ къуажэ цIыкIум и цIэр къэрал псом щигъэIун», – къегъэкIыж игу ди адэм, пагагъ хэлъу, зи гугъу ищIыж зэманым псэкIэ зэрыщыIэм гу лъыптэу. – Валерэ и ныбжьым емылъытауэ ерыщу, тегушхуэныгъэ ин хэлъу ипэ махуэхэм щыщIэдзауэ лэжьэн щIидзащ. АпхуэдизкIэ къимыкIуэту, игурэ и щхьэрэ зэтелъу лажьэрти, колхозым и председатель ирехъу, парткомырауэ щрети, зы цIыху губгъуэ лэжьыгъэм хигъэпсэлъыхьыртэкъым, япэувырт: «Уэ къуажэм уриунафэщIмэ, къуажэ унафэ щIы, губгъуэ лэжьыгъэр, гъавэ къэгъэкIыныр зи пщэ дэлъыр сэращи, абы и унафэр зыщIынури, и жэуапыр зыхьыжынури сэращ», – жиIэрти. ЛэжьакIуэжьу къэгъуэгурыкIуа къуажэдэсхэри нэгъуэщI хуейт, махуэри жэщри я зэхуэдэу губгъуэм итт, Валерэ бгъурыту».

А псалъэхэр щыжиIэкIэ си адэм гуапагъэ гуэр игу къызэрыкIыжар и нэгу къощ, погуфIыкIри жеIэр: «АпхуэдизкIэ гуащIэрылажьэхэр псэкIэ пэгъунэгъут, гуапэу илъагъурти, лэжьыгъэм дыкъыпэришурэ дыщригъэдзакъэ куэдрэ къэхъурт, ар щыгъэтауэ я унэ дишэурэ дигъэшхэртэм. Езыри ди анэм и деж фIэфI дыдэу къеблагъэу щытащ. 1968 гъэм и мэлыжьыхь мазэт. Колхозхэтхэр звено-звенокIэрэ гуэшати, узэхьэзехуэнумэ, къеблагъэ, жыхуаIэращи, пашэ дымыхъуныр, зыгуэр ди япэ идгъэщыныр ди щхьэ хуэдмыгъэфащэу, жэщкIи дылажьэу губгъуэм дит хъуат. Тракторхэри колхозым къемэщIэкIырти, умыгъэлажьэу щыбгъэтыныр уигу къэкIыххэртэкъым. Зызэтхъуэжурэ дылажьэрт. Си шы нэхъыжь Музэбир колхоз механизаторт. Ар пщэдджыжь нэхущ лъандэрэ губгъуэм вэуэ итауэ, пщыхьэщхьэм зыхъуэжын хуейр щхьэусыгъуэ гуэркIэ къыдэмыкIауэ, моуэ тракторыр игъэункIыфIри къеха къудейуэ, Валерэ губгъуэм къыхэлъэдащ, мэтэцыч зэгуэтым тесу. ФIэхуъсыр зэфIэкIри, Iуэхур зытетыр къищIа нэужь, Валерэ щIэупщIащ:

 – Дауэ тщIыну, Музэбир, жэщ псокIэ дауэ дгъэхьэулеину мы гъущIышыр?

 – Уэлэхьэ, Валерэ, згъэхьэулеину сигу къэмыкIыххэ, ауэ нышэдибэ лъандэрэ сышхакъым, сыдыхьэжынщ, тIэкIу седзэкъэнщи, пысщэжынщ.

 – Iэу, пхузэфIэкIын, Музэбир? – щабэу икIи игъэунэхуу жиIащ Валерэ.

 – Уэлэхьэ, зыхузыфIэдгъэкIыным.

 – Музэбир моуэ къытетIысхьэт, – жиIэри и мэтэцычым тригъэтIысхьэщ, къуажэмкIэ имыгъазэу ДыгулыбгъуейкIэ дригъэзейри, здэкIуэри имыщIэу Валерэхэ я унэ ишащ.

 – КъакIуэт, Музэбир, къыдыхьэт, – жиIэри дишащ. Абы хэту жьэрымэ дахэ къызыщIих пщэфIапIэмкIи Валерэ и анэ Зоя къыщIэкIащ.

 – Ди анэ, моуэ хьэзыр тIэкIу щыIэмэ, дегъэдзакъэт, – жеIэ Валерэ. ПIастэ пщтыр кърагъэджылагъащIэмрэ плъыжьу гъэжьа дзажэ гъэгъуа IыхьэфI зырызымрэ яшх, махъсымэ щIыIэ трегъэфыхьыжри къешэж, къыщригъэтIысхьа дыдэм ишэжри:

 – Мис иджы нэхъ улэжьэфынщ, Музэбир, псынщIэ Тхьэм пщищI, сэри губгъуэр зэ къэсплъыхьынщ, – жиIэри къыIужыжауэ щытащ.

Мис апхуэдэ цIыху гуапэт КIуэкIуэ Валерэ жыхуаIэр».