Дейскэ - Мэртэзей

Нобэ Дейскэ къуажэр зэрыс щIыпIэм къэтIысын и пэ лъэгу псор дей мэзу, пхъэщхьэмыщхьэ жыгхэри, псэуалъэ къызыхэпщIыкI хъунухэри иту, и лъэгур мывэкIэщхърэ псы къабзэ цIыкIу мэзым пхырыжу щытащ. Псы цIыкIур псынэпс къабзэу зэхэлъэдэжауэ арат.

А псори къалъытэри, жэмыхьэтхэр псы цIыкIум и Iуфэм IутIысхьат. Геодезист Чичагов Степан Къэбэрдей Инымрэ Къэбэрдей ЦIыкIумрэ теухуауэ зэхилъхьа географие картэм цIыху щыпсэу щIыпIэу къыщигъэлъагъуэм укъыщоджэ Мэртазэ къуажэр жэмыхьэт зыбжанэу зэхэсу. А лэжьыгъэр Чичаговым щигъэзэщIар 1744 гъэрщ (Кабардино-русские отношения в XVI – XVIII веках, стр. 173-175, Т.2, г. Нальчик, «Эль-фа», 2007). А картэм къыщыгъэлъэгъуащ Мэртэзейр.

НэгъуэщI илъэсхэри щыIэщ Мэртэзей къуажэм и къежьапIэу. Интернетым итщ 1740 гъэр; Ащыж Л.М. хъыбар IуэрыIуатэ къуажэм дэлъхэр и тегъэщIапIэу етх 1746 гъэр (Ащыж Л. М. «Мэртэзей къуажэм и тхыдэм щыщхэр» зыфIища тхылъым; Налшык, «Эль-ФА», 2004, с.7).

Чичаговым зэритхымкIэ, Дейскэ къуажэр жэмыхьэтиплIу зэхэту къогъуэгурыкIуэ, ауэ ахэр зы мазэм е зы илъэсым зэхэтIысхьакъым.

А зэманым лIакъуэлIэшхэм я псэупIэр щызрахъуэкIым я акъылэгъу – IупэфIэгъу лъэпкъхэри я гъусэу Iэпхъуэу щытащ.

Дейскэр иджы зэрыс щIыпIэм япэ дыдэу къитIысхьауэ щытар Жагъыщэхэщ, лъэпкъитху я гъусэу. Жагъыщэхэ я ужькIэ Дейпс Iуфэ къетIысылIащ Мэртазэхэ, лъэпкъиплI я гъусэу. Ещанэу, Къунжьей жэмыхьэту, Дейпс Iуфэм Мэртазэхэ пэмыжыжьэу къетIысылIауэ щытащ Къуныжьхэ, лъэпкъих я гъусэу.

Шыгуэней жэмыхьэтыр Деипс Iуфэм яужь дыдэу, еплIанэу къэтIысащ (Безрокъуэ, Шыгуанэ, псори зэхэту лъэпкъипщI зэгъусэу). Абы иужькIэ жэмыхьэтиплIыр зэхэтIысхьэжри, Мэртэзей къуажэ хъуащ.

1920 гъэм Къэбэрдейм Советскэ властыр щыува нэужь, Мэртэзей къуажэр ДейскэкIэ зэрахъуэкIащ. Дей псы цIыкIум, дей мэз итам тращIыхьри.